Энэ удаа Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Ойн бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн Р.Ганбат, МУИС-ийн багш доктор дэд профессор С.Гэрэлбаатарын байр суурийг хүргэж байна.

4.3 ИХ НАЯД ТӨГРӨГ БОЛ УРЬДЧИЛЖ ГАРГАСАН ТООЦООЛОЛ

Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамны Ойн бодлого зохицуулалтын газрын ахлах мэргэжилтэн Р.Ганбаттай ярилцлаа.

-Монгол оронд нэг тэрбум модыг тарьж ургуулах боломжтой юу?

-Тэрбум мод тарих зорилт нь хэрэгжих боломжтой. Бүтэхгүй зүйл биш. Гэхдээ анхаарах хэд хэдэн зүйлс бий. Юун түрүүнд ойжуулалт хийх тухайн бүс нутагт дасан зохицсон модлог ургамлын зүйлийг тарьж, ургуулах , орон нутгийн унаган мод, сөөгийг үржүүлэх мод үржүүлгийг газрыг байгуулах замаар тухайн орчинд ургах чадвар бүхий үр, тарьц суулгацын нөөцийг бүрдүүлэх асуудал зайлшгүй чухал.

Үндэсний томоохон төрийн өмчит үйлдвэрийн газрууд тэрбум мод тарих үндэсний хөдөлгөөнд нэгдээд эхэллээ. Тухайлбал, “Эрдэнэт” үйлдвэр гэхэд жилд 10 сая, арван жилд 100 сая мод, “Эрдэнэс-Тавантолгой” ХК  ашигласан нэг тонн нүүрс тутамд нэг мод тарихаа илэрхийлсэн.  21 аймаг,  нийслэлийн хэмжээнд албан байгууллага, иргэд нэгдээд мод тарих юм бол 10 жилийн хугацаанд тэрбум мод тарих боломжтой. Тэрбум мод тарих зорилт бол тодорхой суурь судалгаа, хүний нөөц, мэргэжилтэй боловсон хүчин, урьд өмнө хуримтлагдсан туршлага гэх мэт олон зүйлс дээр суурилна.  Мөн бодитой тооцоолол хийж, хөтөлбөр, төлөвлөгөө гаргаж, үүнийхээ хэрэгжилтийг  эргэн хянаж, мониторинг судалгаа хийх замаар хэрэгжүүлбэл боломжтой зүйл.

-Тэрбум модыг 4.3 их наяд төгрөгөөр тарина гэж салбарын сайп Н.Уртнасан хэлсэн. Тэгэхээр нэг га талбайг ойжуулах ажилд 92.8  сая төгрөг зарцуулах юм байна. Энэхүү мөнгийг улсын төсвөөс гаргах уу. Аль эсхүл олон улсын байгууллагын хандив тусламжаар хэрэгжүүлэх үү?

-Аль, алиныг нь ашиглана. Төсөв  дангаараа даахгүй шүү дээ.  4.3 их наяд гэдэг  урьдчилж гаргасан тооцоолол. Говийн бүс рүү усалгааны систем татахад хэцүү.  Сэлэнгэ, Орхон зэрэг томоохон гол  мөрнөөс ус татах асуудал яригдвал өртөг нь нэмэгдэнэ.

-Мод тарих амархан. Харин модыг 20-25 жилийн турш арчилж хамгаалах нь өнөөгийн орхигдсон асуудал болчхоод байна.  Хүний нөөц, боловсон хүчин хангалт хэр байна вэ?

-Ойн чиглэлийн боловсон хүчин бэлтгэдэг таван  их, дээд сургууль бий. Бидний гаргасан судалгаагаар 2000 гаруй боловсон хүчин мэргэжлээрээ ажиллаж байна гэсэн судалгаа байдаг.

Мөн мэргэжил, сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдэд мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэж байна. Ойн чиглэлийн боловсон хүчний бодлого алдагдсан  учраас энэ чиглэлийг сонирхож суралцах залуус цөөрсөн. Учир нь ойн салбарт хандах хөрөнгө оруулалтын хэмжээ бага. Үүнийгээ дагаад   ажлын байр хомсдож эхэлсэн. Тэрбум мод тарих Ерөнхийлөгчийн зарлига гарсантай холбоотойгоор ойн тухай хуульд  өөрчлөлт оруулно.

Бодлого, хөтөлбөрүүдээ өөрчилж, зорилтот хөтөлбөр хэрэгжүүлэх мастер төлөвлөгөө гаргана. Мод тарьж ургуулахад  арван жил багадна. Арван жилийн хугацаанд мод, сөөгийн онцлогоос шалтгаалаад өсөлт нь харилцан адилгүй байдаг. Тиймээс эхний 3-4 жилд бэлтгэл ажлуудаа хангана. Боловсон хүчин, мод үржүүлгийн аж ахуйн нэгжийн техник тоног төхөөрөмжийг бэхжүүлж чадавхжуулна. Улсын хэмжээнд 200 гаруй мод үржүүлгийн газар байдаг. Ирэх жилээс модны үр нөөц, тарьц суулгацын нөөцөө бүрдүүлэх ажил хийгдэнэ.  Модны үрээ бэлдэх, тарилт хийх ажлыг ирэх жилээс хийж эхэлнэ гэж тооцвол 3-4 жилийн дараа ойжуулалт, нөхөн сэргээлтэд нийлүүлэгдэнэ. Говийн бүсэд хамгаалалтын ойн зурвас байгуулах, нөхөн сэргээлт хийхэд харьцангуй өндөр буюу 70-80 см мод шаардлагатай байдаг.

-Албан бус судалгаанаас харахад, өнгөрсөн хугацаанд тарьсан модны 50 хүрэхгүй хувь нь үхсэн гэжээ. Тарьсан модоо арчлахгүй үхүүлээд байхаар тэрбум мод тарих нь “мянгуужингийн үлгэр” болно ч  гэж хардах хүмүүс цөөнгүй байна.

-Жилд тарьсан модны үзүүлэлтийг гаргахдаа га талбайгаар тооцдог.  Түүнээс биш нийслэлийн ногоон байгууламжид  тарьж байгаа  мод шиг тоолох боломжгүй. Ер нь сүүлийн таван жилийн хугацаанд  дунджаар   5000 гаруй  га талбайд  ойжуулалт, нөхөн сэргээлт хийсэн. Энэхүү нөхөн сэргээсэн талбайг 100 хувь гэж тооцвол 70-аас дээш хувьтай байвал мод хэвийн ургаж байна гэж үздэг. Ойжуулалт, нөхөн сэргээлт хийсэн талбай  хангалтгүй ургасан бол нөхөн тарилт хийдэг. Ургалт хангалтгүй байх нь олон шалтгаантай.  Байгаль цаг уурын хүчин зүйлс, арчилгаа нөлөөлнө. Чийг хур тунадасны хэмжээ бага байгаа нь хамгийн их нөлөөлж байна. Хоёрдугаарт, төсөв мөнгөтэй холбоотой. Эхний жилийн тарилтын мөнгийг  өгдөг ч 2-3 дахь жилийн арчилгааны зардал төсөвт тусгадаггүй. Ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн ажил нэг га талбайн норматив зардал нь 695 мянган төгрөг. Гэвч энэ мөнгө нь нөхөн сэргээлт хийхэд шаардагдах тарьц суулгацын зардалд хүрдэггүй. Тиймээс ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн болон арчилгааны төсөв зардлын хэмжээг нэмэгдүүлэх,  хөрөнгө оруулалтын асуудлыг зайлшгүй шийдвэрлэх шаардлагатай.  Ингэснээр зөвхөн мод тариад орхих бус арчилгааны арга хэмжээ  давхар хийгдэнэ гэсэн үг.

-Тухайлбал говь болон хангайн бүсэд ямар төрлийн модыг хэдий хэр хэмжээгээр тарих төлөвлөгөөг гаргасан уу?

-Одоогоор нарийн төлөвлөгөө гараагүй байна.Хэдий хэр хэмжээний мод тарих вэ гэдэг нь тухайн газар орны нөхцөл, түүнд хэрэглэж буй суулгацын төрлөөс хамаарна. Говь хээрийн бүсэд хамгийн багадаа нэг га талбайд 800-аас дээш мод, ой хээрийн бүсэд 2500-аас дээш тарьц, суулгац тарьж ургуулах нь зөв гэж судлаачид үздэг. Ер нь тухайн орчинд нь ургадаг дасан зохицсон мод тарих нь хамгийн чухал. Говийн бүсэд заг, хайлаас, улиас сухай, ойт хээрийн  бүсэд ихэвчлэн шилмүүст, навчит мод тарих нь зүйтэй.

Э.СОСОРБУРАМ