Их эзэн богд Чингис хааны мэндэлсний 858 жилийн ой, "Монгол бахархлын өдөр" өдөр өнөөдөр (2020.11.16) тохиож байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 2010 онд ажлын хэсэг гаргаж, судлаач эрдэмтдээр Их эзэн богд Чингис хааны мэндэлсэн он, сар, өдөр, төрсөн газрыг албан ёсны болгож баталгаажуулсан билээ. Тус ажлын хэсэгт академич Ш.Бира, Д.Цэрэнсодном, доктор С.Чулуун, Д.Базаргүр нарын есөн эрдэмтэн орж ажиллан, Чингис хаан билгийн тооллын гуравдугаар жарны усан морин жил буюу 1162 оны өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1-нд Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутагт Онон, Балж хоёр голын боомын ойролцоо Дэлүүн болдогт төрсөн гэж албан ёсоор тогтжээ.

Чингис хааны мэндэлсэн өдөр буюу өвлийн тэргүүн сарын шинийн 1 жил бүр өөр өөр өдөр тохиодог. Тодруулбал, 2012 онд арваннэгдүгээр сарын 14-нд тохиож байсан бол 2013 онд арваннэгдүгээр сарын 4-нд, 2014 онд арваннэгдүгээр сарын 23-нд тохиож байжээ. 2018 онд Эзэн Чингис хааны төрсөн өдөр арваннэгдүгээр сарын 12-ны Пүрэв гаригт тохиосон билээ. Үүнээс өмнө буюу 1962 онд Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 800 жилийн ой, 2002 онд 840 ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэхдээ зуны дунд сарын 16-нд төрсөн хэмээн тэмдэглэж иржээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2012 оны нэгдүгээр сарын 9-ний өдрийн 4 тоот зарлигаар Эзэн богд Чингис хааны мэндэлсэн огноог холбогдох ажлын хэсгийн дүгнэлт болон ШУА-ийн саналд үндэслэн албан ёсны болгож, билгийн тооллын өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэн хэмээн тогтоон, уг өдрийг "Монгол бахархлын өдөр" болгон тэмдэглэн өнгөрүүлж байхаар тогтсон юм.

Үүнээс хойш жил бүр энэ өдрийг тэмдэглэн өнгөрүүлсээр ирсэн билээ. Энэ өдөр Монголын нэгдсэн тулгар төрийн уламжлалт Их цагаан тугийг цэнгүүлэх ёслол болж, Их эзэн Чингис хааны хөшөөнд хүндэтгэл үзүүлэн, чансаа өндөр хүчит бөхийн барилдаан болдог уламжлалтай. Энэ жилийн хувьд цар тахлын улмаас олон нийтийг хамарсан аливаа арга хэмжээ цуцлагдсан билээ.

Энэ өдөр нь Монгол Улсад 2012 оноос бүх нийтийн амралтын өдөр болгон тэмдэглэн өнгөрүүлдэг баярын өдөр юм. Эл өдрийг тохиолдуулан жил бүр улс орныхоо тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний эв нэгдлийг бататган бэхжүүлэх, төрт ёс, түүх соёлынхоо уламжлалыг гүнзгий судалж, хойч үедээ өвлүүлэх, тэдгээрийг дэлхий дахинд сурталчлан таниулах үйлсэд үнэтэй хувь нэмэр оруулж, төр, нийгэм, үндэстний өмнө онцгой гавьяа байгуулсан нэг иргэнийг Монгол Улсын төрийн дээд шагнал-тэргүүн зэргийн одон “Чингис хаан” одонгоор шагнадаг уламжлалтай. Нийт 11 эрхэмд тус одонг олгоод буй бол өнгөрсөн жил "The Hu" хамтлагт тус одонг хүртээсэн билээ.

"Чингис хаан" одон хүртсэн иргэнд тухайн үеийн ханшаар есөн цэн алттай тэнцэх хэмжээний мөнгөн шагнал, эсвэл түүнтэй дүйцэх дурсгалын зүйл олгодог. “Чингис хаан” одонгоор шагнагдсан Монгол Улсын иргэн нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн гадаад улсад хийх албан ёсны айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтах эрхтэй байдаг.

2005 оноос хойш "Чингис хаан" одон хүртсэн 11 эрхэм, нэг хамтлагийг танилцуулъя.

Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.ОЧИРБАТ (2005 он)

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2005 оны зургаадугаар сарын 24-ний зарлигаар, Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбатад анх "Чингис хаан" одон гардуулж байв. Энэ нь Монгол Улсын хоёр дахь Ерөнхийлөгч Н.Багабандийн зарлигаар, гурав дахь Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр анхны Ерөнхийлөгчид гардуулсан онцгой тохиолдол юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигт, "Монгол Улсын анхны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдон ажиллаж, улсынхаа тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдал, үндэсний эв нэгдлийг бататган бэхжүүлэх, шинэ Үндсэн хууль боловсруулж батлуулах хүндтэй бөгөөд хариуцлагатай үүргийг нэр төртэй удирдан гүйцэтгэж, эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэлийг өрнүүлж, эх орондоо хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгэм цогцлон байгуулах, үндэсний соёл уламжлалыг сэргээн хөгжүүлэх, гадаад харилцааг өргөжүүлэхэд оруулсан жинтэй хувь нэмрийг үнэлж "Чингис хаан" одонгоор шагнасугай" хэмээжээ.

Хөгжмийн зохиолч, УГЗ, Хөдөлмөрийн баатар Б.ШАРАВ (2006 он)

Тэрээр 1983 онд ОХУ-ын Свердловск (одоогийн Екатеринбург) хотын Уралын хөгжмийн их сургуулийг хөгжмийн зохиолч мэргэжлээр төгсөж, амьдралынхаа бүх цаг хугацаанд ард түмний сэтгэлд хоногшсон 70 гаруй бүтээл, 300 гаруй дуу, романс туурвихын сацуу 20 орчим уран сайхны кинонд хөгжмийн найруулагч, зохиолчоор ажилласан байна. Түүний хөгжмийн урлагт оруулсан хөдөлмөрийг үнэлж 1992 онд Төрийн шагнал, 2002 онд Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, 2006 онд "Чингис хаан" одон, 2019 онд Хөдөлмөрийн баатар цолоор шагнажээ.

Орчин цагийн Монголын сонгодог хөгжмийн ноён оргил Б.Шаравын бүтээл нь дэлхийн хөлбөмбөгийн аваргын нээлт, Нобелийн шагнал гардуулах ёслол болон АНУ-ын Корнеги холл, Британийн Альберт холл, Японы Сантори холл зэрэг дэлхийн нэгдүгээр зэрэглэлийн тайзуудад эгшиглэжээ. Түүний "Хоёрдугаар симфони" ЮНЕСКО-гийн дэлхийн соёлын өвд Монгол Улсаас бүртгэгдсэн сонгодог хөгжмийн бүтээл болсон юм. Б.Шарав агсны "Хоёрдугаар симпони" тэргүүтэй таван бүтээл бүхий Алтан пянзыг Төрийн түүхийн музейд залсан билээ.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.БЯМБАСҮРЭН (2009 он)

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар 2009 онд Ерөнхий сайд асан Д.Бямбасүрэнд Чингис хаан одон хүртээжээ. Ерөнхийлөгчийн зарлигт, “Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлыг бататган бэхжүүлэх, эх орондоо хүмүүнлэг, ардчилсан, иргэний нийгэм байгуулахад оруулсан жинтэй хувь нэмэр, түүхэн гавьяаг нь үнэлж Дашийн Бямбасүрэнг “Чингис хаан” одонгоор шагнасугай” гэсэн байна.

1989 онд Сайд Нарын Зөвлөлийн орлогч даргаар ажиллаж байсан. 1990 оны ардчилсан сонгуулийн дараа БНМАУ-ын Засгийн газрын сүүлчийн ерөнхий сайдаар ажилласан Д.Бямбасүрэн нь Монгол Улсад ардчилсан хувьсгал өрнөж байх үед улстөрийн арвин туршлага, мэргэн шийдвэрээрээ Монголын төрд түшиг тулгуур болж байсан шилдэг улстөрчдийн нэг юм.

Төр, нийгмийн зүтгэлтэн Р.ГОНЧИГДОРЖ (2010 он)

Монгол оронд өрнөсөн ардчилсан хувьсгалын ололт амжилтыг бататгах, анхны ардчилсан парламентыг байгуулж төлөвшүүлэхэд оруулсан хувь нэмрийг нь үнэлж, улсын баяр наадмыг тохиолдуулан Монгол Улсын дөрөв дэх Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зарлиг гарган, Р.Гончигдоржид 2010 онд "Чингис хаан" одон хүртээсэн.

Ерөнхийлөгчийн зарлигт, "Раднаасүмбэрэлийн Гончигдорж бол Монгол дахь ардчилал, эрх чөлөөний төлөөх тэмцэл зүтгэлийн 20 жилийн үлгэр жишээ юм. Та бол манай орны хамгийн туршлагатай, их итгэл найдвар хүлээсэн хууль тогтоогчдын нэг. Таны улс орон, хүн ардынхаа эрх чөлөөт амьдрал, хөгжил дэвшлийн төлөөх онцгой гавьяа зүтгэлийг үнэлж, Монгол Улсын төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн одон "Чингис хаан" одонгоор шагнаж байна" гэсэн байна.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Н.БАГАБАНДИ (2011 он)

Монгол түмний түүхэн сонголтыг бэхжүүлж, эрх зүйт нийгмийг бүрдүүлж, Монголын төрт ёсны түүхэн уламжлалыг сэргээн баталгаажуулахад оруулсан онцгой гавьяа зүтгэлийг нь үнэлж, 2011 онд "Чингис хаан" одонгоор шагнажээ.

Н.Багабанди нь 1984-1987 Москва хотод Нийгмийн ухааны академийг дүүргэж Философийн ухааны дэд докторын цол хүртсэн байна. Тэрбээр 1972-1975 онд Улаанбаатар хотын Архи пивоны комбинатад засварчин, механикч инженер, 1980-1984 онд Төв аймгийн намын хорооны хэлтсийн эрхлэгч, 1987-1992 онд МАХН-ын Төв Хороонд лектор-суртал нэвтрүүлэгч, тасгийн эрхлэгч, Нарийн бичгийн дарга, дэд даргаар ажиллаж байсан. 1992-1996 онд УИХ-ын гишүүнээр сонгогдож, УИХ-ын даргын албыг хашиж байв. Харин 1996 оноос 2005 онд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр хоёр удаа сонгогдсон юм.

1992-1997 онд Үндэсний баяр, улс тунхагласны ойн хурал, эрдэм шинжилгээний хурлуудад тавьсан улс төр, судалгааны илтгэлүүд, Ерөнхийлөгч: Шинэ зууны өмнөх бодомж, санамж-1998, Ерөнхийлөгчийн бодлого, сэтгэл-2000 зэрэг ном бүтээжээ. Н.Багабанди нь Украины Хүнсний технологийн улсын академи, Казахстаны Алматыгийн улсын их сургууль, Туркийн  Анкарагийн Их сургууль, Японы Сэншюү Их сургууль, АНУ-ын Индианагийн их сургууль, Монгол Улсын Удирдлагын академийн хүндэт доктор цолтой.

УИХ-ын гишүүн асан Д.ДЭМБЭРЭЛ (2012 он)

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж 2012 онд Үндэсний баяр наадам, Ардын хувьсгалын 91 жилийн ойг тохиолдуулан УИХ-ын гишүүн Дамдины Дэмбэрэлд төрийн дээд шагнал, тэргүүн зэргийн одон "Чингис хаан" одон хүртээж байжээ.

Зарлигт, “Монгол Улсад парламентат ёсыг бэхжүүлэх эрхэм үйлсэд олон жилийн нөр их хөдөлмөр, хичээл зүтгэлээ зориулж, онцгой хувь нэмэр оруулсныг нь үнэлж, жилд нэг удаа наадмаар олгодог Монгол төрийн хамгийн дээд шагнал болох "Чингис хаан" одонг хүртээж байна” гэсэн байна. Д.Дэмбэрэл нь 1992-2016 онд УИХ-ын гишүүнээр тасралтгүй сонгогдон ажиллаж байв.

Монгол Улсын Ерөнхий сайд асан Д.СОДНОМ (2013 он)

Д.Содном нь 1984 онд Ю.Цэдэнбалыг огцорсны дараа Улс төрийн Товчооны гишүүнээр сонгогдож, Засгийн газрыг тэргүүлсэн. Түүний засаглалын жилүүдэд Монгол Улсын гадаад харилцааны салбарт ахиц гарч, АНУ болон Европын эдийн засгийн хамтын нийгэмлэгтэй дипломат харилцаа тогтоохын сацуу өөрийн нутаг дэвсгэрээс Зөвлөлтийн цэргийн ангиудыг гаргаснаар өмнөд хөрштэй хэвийн харилцаатай болох үндэс суурь тавигджээ.

1990 оны улс төрийн өлсгөлөнгийн үеэр Улс төрийн Товчооноос огцрохоо мэдэгдэж, улмаар Сайд нарын Зөвлөлийн даргын суудлаа орхисон. АИХ-ын депутатаар удаа дараа сонгогдож, 1992 онд ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг батлалцжээ. "Д.Содном гуай бол Маршал Х.Чойбалсангаас хойших манай төр, нийгмийн бүх удирдлагатай хамтран зүтгэж, Монгол Улсын хөгжил дэвшилд онцгой хувь нэмэр оруулсан" хэмээн 2013 онд түүнд "Чингис хаан" одон хүртээх үеэр Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж онцолж байв.

Эрдэмтэн, физикч Х.НАМСРАЙ (2014 он)

Шинжлэх ухааны салбараас хамгийн анх Чингис хааны одон хүртсэн эрхэм бол академич Х.Намсрай юм. Тэрээр Москвагийн их сургуулийг 1968 онд дүүргэснээс хойш физик, математикийн салбарт 46 жил ажилласан юм. Түүний боловсруулсан "Ертөнцийн бүтцийг бүрдүүлэгч эгэл урт бүхий цэгэн бус онол" физикийн салбарт шинэ чиглэл гаргажээ. Ингэснээр дэлхийн физикчдийн дунд нэрд гарсан "Намсрайн онол", "Намсрайн дөхөлт" гэсэн онол, арга зүйн шинэ шийдэл, томьёоллыг бий болгосон байна. Мөн математикийн салбарт интеграл, дифференциал тоололд шинэ чиглэл гаргаж, интегралыг бодох оновчтой шийдэл, түгээмэл томьёонуудыг боловсруулжээ.

Академич Х.Намсрай эрдэм шинжилгээ, судалгаа, танин мэдэхүйн 120 гаруй бүтээл туурвиж дэлхийн олон оронд хэвлүүлсэн байна. Мөн олон зуун залуу эрдэмтэн, оюутан залуусыг сурган хүмүүжүүлэхэд их хувь нэмэр оруулсан багш юм.

Мөн Х.Намсрай нь 1997 онд Монгол Улсын Төрийн соёрхол, 2009 онд Монгол Улсын Шинжлэх ухааны Гавьяат зүтгэлтэн цол, 2012 онд Монгол Улсын Засгийн газрын шилдэг бүтээлийн шагнал хүртсэн. Эрдэм шинжилгээ, судалгааны гарамгай бүтээл туурвиж, Монгол Улсын нэрийг дэлхий дахинаа дуурсган улс үндэстнийхээ өмнө бахархам гавьяа байгуулсан их эрдэмтэн юм.

Зохиолч, яруу найрагч, СГЗ Г.МЭНД-ООЁО (2015 он)

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт зохиолч, яруу найрагч, Гомбожавын Мэнд-Ооёо нь Монгол Улсын Төрийн дээд шагнал, Чингис хаан одонг хүртсэн ес дэх эрхэм юм. Соёлын гавьят зүтгэлтэн, яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёо нь 1978 онд УБДС төгссөн.

Монголын Соёл Яруу найргийн Академийн тэргүүн Г.Мэнд-Ооёо яруу найраг, хүүрнэл зохиол, бодрол бясалгал, нийтлэл судлалын 30 гаруй ном хэвлүүлсний зэрэгцээ түүний уран бүтээл англи, япон, хятад, бенгаал, македон хэлнээ хөрвүүлэгдсэн, дэлхийд Монголыг төлөөлж байгаа цөөхөн яруу найрагчдын нэг. 1996 онд Соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол, 1998 онд "Алтан овоо", "Утгын болор сүм" номоороо МЗЭ-ийн шагнал, 2001 онд олон улсын яруу найргийн ПЕН клубын шагнал, 2002 оны оны шилдэг зохиолч шагнал хүртэж байв.

Дуурийн дуулаач МУГЖ Г.АРИУНБААТАР (2016 он)

Оросын нэрт хөгжмийн зохиолч М.И.Глинкийн нэрэмжит олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд түрүүлсэн Г.Ариунбаатар нь 23 насандаа Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин цол хүртсэн билээ. Тэрбээр “ВВС” телевизийн “Cardiff Singer of the World” тэмцээний финалын үеэр шүүгч Мэри Кингийн сэтгэлийг хөдөлгөн уйлуулж, олны анхаарлыг татсан нэгэн.

Өнгөрсөн 2017 онд тэрбээр Өмнөд Солонгос улсад “Кармен” дуурьд хоёр удаа дуулснаас гадна Герман, Улаан-Үд, Москва, Владивосток зэрэг ОХУ-ын хэд хэдэн хотын театрт дуулсан билээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зарлигаар, Төрийн дээд шагнал, "Чингис хаан" одонг МУГЖ Г.Ариунбаатарт 2016 онд хүртээжээ.

Хөдөлмөрийн баатар, МУГТ Н.ТҮВШИНБАЯР (2017 он)

Найдангийн Түвшинбаяр нь 2008 оны Бээжингийн зуны олимпын Жүдо бөхийн төрлөөс эх орондоо олимпын наадмын анхны алтан медалийг авчирсан юм. Түүний дээрх амжилтыг үнэлж, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, гавьяат тамирчин цол хүртээж байв.

Тэрбээр мөн 2012 оны Лондонгийн олимпын Жүдо бөхийн төрлөөс мөнгөн медаль хүртэж, олимпын хос медальтан болсон. Түүнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын зарлигаар, Төрийн дээд шагнал-тэргүүлэх зэргийн "Чингис хаан" одонг 2017 онд хүртээсэн билээ.

"THE HU" хамтлаг (2019)

Монголын язгуур хөгжим морин хуур, цуур, хэл хуур, товшуур зэргийг метал хөгжимтэй хослуулж, хөөмийн аялгуугаар чимж, түүнийгээ "Хүннү рок" гэж тунхагласан нь хэдийн дэлхийн өнцөг булан бүр дэх рок сонирхогчдын сонорт хүрсэн. "The Hu" хамтлагийн 2018 оны намар YouTube цахим хуудаснаа цацсан "Yuve Yuve", "Wolf totem" хэмээх хоёр дууг нь ганцхан сарын дотор 25 сая орчим хүн үзсэнээр олон нийтийн анхаарлыг татаж эхэлсэн юм. Wolf totem дуу нь Billboard-ын "Hard rock" дууны ангилалд тэргүүлсэн анхны монгол хөгжим болж тодорсон.

"Чингис хаан" одонг өнгөрсөн жил анх удаа байгууллага, хамт олонд хүртээх журам гаргасан, Тус хамтлагийн 11 гишүүнд "Чингис хаан" одонг жаазлан олгоод, хамтлагийн гишүүн бүрт  жижиг тэмдэг гардуулсан юм.

“The Hu” хамтлагийн бүрэлдэхүүнд,

МУГЖ Б.Дашдондог – Үүсгэн байгуулагч, продюсер,

Ц.Надмидтулга – Менежер,

Брэндон Фрайзен – Менежер,

Ц.Галбадрах – Хамтлагийн ахлагч, аянга морин хуур, хархираа хөөмэй,

Г.Нямжанцан – Төмөр хуур, цуур, хөөмэй,

Б.Энхсайхан – Гал морин хуур, хөөмэй,

Н.Тэмүүлэн – Товшуур,

Г.Одбаяр – Бөмбөр,

А.Жамбалдорж – Соло гитар,

Б.Батхүү – Басс гитар,

М.Өнөмөнх – Хэнгэрэг хөгжим гэсэн 11 хүн багтдаг.

Даян дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа элэг нэгт ахан дүүс, нийт монголчууддаа Эзэн богд Чингис хааны мэндэлсэн өдөр буюу Монгол бахархлын өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье!

Б.ЖАРГАЛ