Монголын улс төрийн голлох хүчний нэг Ардчилсан нам өнгөрсөн долоо хоногийн Мягмар гариг буюу дөрөвдүгээр сарын 7-нд 30 жилийн ойгоо цомхон тэмдэглэлээ. Корона байгаагүйсэн бол энэ ойн өдөр Ардчилсан намын хувьд сонгуулийн сурталчилгаа хийх сайхан боломж байх байлаа. Харин улс төрийн ууган хүчин Монгол Ардын нам ирэх жил 100 жилийн түүхт ойгоо тэмдэглэнэ. 100 жилийн ойгоо хэрхэн тэмдэглэх нь ирэх зургадугаар сард товлогдоод байгаа парламентын ээлжит сонгуулийн үр дүнгээс хамаарна. УИХ-д дахин үнэмлэхүй олонх болж сүржин тэмдэглэх бүрэн боломж бүрдээд байна. Коронавирусийн халдвараас сэргийлэн тогтоосон өндөржүүлсэн бэлэн байдал эрх баригч Монгол Ардын намд сонгуулийн үнэгүй сурталчилгаа хийх боломжийг хэзээ ч байгаагүйгээр олголоо.

100 жилийн босго алхах гэж байгаа Монгол Ардын нам түүхийнхээ 70 жилд Оросын коммунист намын удирдлага заавраар монголчуудыг залсан гэж үзвэл өөрийн толгойгоор удирдсан жил нь Ардчилсан намынхтай адил 30 болох юм. 30 жилд Монгол Ардын нам таван удаагийн сонгуульд, Ардчилсан нам хоёр удаа парламентад олонх болон засагласан. Ардчилсан намын хоёр удаагийн засаглалын эхнийх 1996 онд тохиосон. Хэдийгээр Ерөнхий сайдаа дөрвөн удаа огцруулсан гашуун түүхийг үлдээсэн ч 1996-2000 оны Ардчилсан намын жилүүдэд Монгол улсын эдийн засаг чөлөөт зах зээлийн өнгө төрхийг олж, реформын шинжтэй олон шинэчлэл хийгдсэний суурь дээр өнөөгийн эдийн засаг тогтож буй нь үнэн. Нийгмийн харилцааны хүрээнд ч үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, хэвлэлийн чөлөөт байдлыг бататгасан зурвас үе байсан. Чухам энэ зурвас үед л Ардчилсан нам баруун чиглэлийн нам гэсэн үзэл баримтлалдаа үнэнч байсан гэж хэлж болно. Төр барьж айл гэр болж тоглосон хэмээн гоочлуулсан Ардчилсан нам 2000 оны сонгуулиар хамраараа газар хатгаж, олон лидер нь Төрийн ордноос шууд гудманд шилжсэн. Хоёр дахь удаагаа 2012 онд Ардчилсан нам парламентад олонх болсон ч дангаар засаг байгуулах хэмжээнд хүрээгүй. Энэ удаад харин Ерөнхий сайдаа нэг удаа сольсоноор бүрэн эрхээ дуусгасан.

1990 оны дөрөвдүгээр сарын 7-нд анхдугаар их хурлаа хийж, шинэ цагийг тунхаглаж байсан тэр үеийн Ардчилсан намын үзэл санаа өнөөгийн Ардчилсан намд амьд байна уу? Харамсалтай нь энэ үзэл санаа нь цаг нь ирээд шоргоолжинд бариулах гэж буй цагаан барсыг санагдуулам 90 оны лидерүүдэд нь үлджээ гэж бодохоор гунигтай. Ардчилсан нам үзэл санаагаа аль хэдийн эрх мэдэлд, мөнгөнд худалдаж 90 онд хувцас нимгэн, халаас хоосон ч үйл хэргийг нь зүрх сэтгэлээрээ дэмжиж байсан олон мянган иргэдийн сэтгэлийг гонсойлгосон. Монголын ардчилал мөхлөө, бид бариулж идүүллээ гээд гомдоллоод сууж байгаа лидерүүд нь ямар өрөвдөлтэй харагдана вэ? Сонгуулиас сонгуульд Ардчилсан намд итгэсээр ирсэн сонгогчдын сэтгэл хөрсөн.

Гэхдээ ганц Ардчилсан намд ч биш өнөөг хүртэл засгийн эрх барьж ирсэн Монгол Ардын намд итгэл алдарсан сонгогчдын тоо улам нэмэгдэж байна. Эв нэгдэл маань цул гэж рекламддаг Монгол Ардын нам засгаа унагаж аваад сүржин дүртэй, Төрийн ордонд хүн шанаадаад унагачихдаг Ерөнхий сайдыг залаад авсан. Төрийн албыг дамлаж зарсан дуулиан нь намжаагүй байхад татвар төлөгчдийн мөнгийг өөрсдөдөө тал тохой татан луйвардсан нь илэрч хөгөө чирээд амжсан.

Улсын Дээд шүүхэд бүртгэлтэй 35 нам байгаа ч эдгээрийн алинд нь итгэл хүлээлгэж чадахааргүй итгэл алдарсан сонгогчид Монголоор дүүрэн байна. “Сант марал” сангийн өнгөрсөн 2019 оны судалгаагаар “Улс төрийн намууд олон нийтийн санаа бодлыг илэрхийлж чадаж байна уу” гэсэн асуултад 83 хувь нь үгүй гэж хариулжээ. 2012 онд энэ хувь 62 хувьтай байжээ.

Байгуулагдсан огноогоор нь авч үзвэл ууган улс төрийн намд тооцогдох гурав дахь хүчин болно гэсэн гэгээлэг гэнэн мөрөөдөлтэй БНН, ИЗНН, МУНН зэрэг нам сонгууль болгоны өмнө эвсэл нэртэйгээр “биеэ үнэлэх”-ээс өөр зүйл хийлгүй өдийг хүрлээ. Эдний араас жагссан улс төрийн намуудын хувьд ч ялгаагүй, итгэж болох тодорхой үзэл баримтлал, хөгжлийн тодорхой бодлого дэвшүүлж байгаа нь бараг үгүй. 2016 болон энэ оны сонгуулиар залуучуудын тодорхой хэсэг улс төрд идэвхтэй оролцож, нийгэмд үгээ хүргэж байгаа ч нийслэл Улаанбаатарын горьтиг дотроо л эргэлдэж байна.

Уг нь банкны системийн реформоос илүүтэй улс төрийн намуудын реформ илүү тулгамдсан гэж хэлж болно. Үндсэн хуульд сүүлд хийсэн нэмэлт өөрчлөлтөөр улс төрийн нам байгуулах босгыг өндөрсгөн сонгуулийн эрх бүхий иргэдийн нэг хувиас доошгүй тооны иргэн эвлэлдэн байгуулж болно хэмээн оруулсан. Гэхдээ энэ заалт 2028 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжих учиртай. Тэр болтол 801 хүний гарын үсгээр гоё нэртэй нам байгуулагдсаар л байх болно. Хүсэл зоригийг илэрхийлж чадах, улс орноо хөгжил өөд татаж чадах хүчин, хүн байвал саналаа өгөх сонгогчид нь уг байгаа. Улс төрийн намууд нийгмийн хөгжлөө түүчээлж чадахгүй, сонгогчдын оюун санааны боловсролоосоо аль хэдийн хоцрогдсон. Энэ бодит үнэнийг мэдрэхгүй, түмпэн шанагаа тарааж, мөнгө амалж тулга тойрсон амлалтаа үргэлжлүүлсээр байх юм бол сонгуульд санал өгөх сонгогчийн тоо буурсаар байх болно.нам