Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн Шүүгчийн хүний нөөц хариуцсан референт Ж.Өнөрбаяртай ярилцлаа.

-Шүүгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгал хэзээнээс хэрэгжиж эхэлсэн бэ. Даатгалын үр дүн хэр байна вэ?

-Шүүгчийн эрх эрх зүйн байдлын тухай хуульд “Шүүгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгалын хураамжийг улсын төсвөөс хариуцна” гэж заасан байдаг. Энэ хүрээнд 2015 оноос Шүүгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгалын үйлчилгээг тендерт шалгарсан даатгалын компанитай гэрээний үндсэн дээр хэрэгжүүлж ирсэн. Эхний 2 жилд даатгалын тохиолдол үүссэн талаарх өргөдөл, нэхэмжлэл шүүгчдээс бараг ирдэггүй байсан. Харин өнгөрсөн 2 жилд шүүгчид гэрээнд заасан үндэслэлээр даатгалын нөхөн төлбөр нэхэмжлэн авдаг болсон. 2018-2019 оны гэрээний хэрэгжилт даатгалын 74 тохиолдолд 232 сая төгрөг олгогдсоноор дүгнэгдсэн. 2019 оны 08 дугаар сард гэрээ шинэчлэгдэн байгуулагдсан. Иймд шүүгчдэд гэрээнд заасан даатгалын эрсдэл үүссэн тохиолдолд нөхөн төлбөр нэхэмжлэх боломж нээлттэй байгаа.

Ер нь шүүгч бол бусдын дарамт шахалт, хараа хяналт, хардалт  дунд шүүн таслах ажиллагааг бие даан хэрэгжүүлдэг цорын ганц субъект. Нэг хэрэг хянан шийдвэрлэхэд маш их цаг хугацаа, оюуны ачаалал шаардана. Өнөөдрийн байдлаар шүүгчдийн хөдөлмөр эрхлэлтийн орчин тийм ч таатай биш байгаа. Иймд шүүгчийн амь нас, эрүүл мэндийн даатгалын үйлчилгээний хүртээмжийг сайжруулах, улмаар шүүгчийн хараат бус байдлыг хангаж, хамгаалах асуудал маш чухал байна.

-Шүүгчийн хараат бус байдлыг хангана гэдэг бол нөлөөллөөс ангид байх гэж ойлгогддог?

-Товчхондоо шүүгчийн хараат бус байдал гэж шүүгч бие даан шийдвэр гаргах хууль зүйн болон эдийн засгийн баталгаа бүрдсэн байхыг хэлдэг. Энэ нь Үндсэн хууль болон холбогдох хууль тогтоомжоор баталгаажсан байх ёстой. Дээрээс нь шүүгч өөрөө хараат бус, нөлөөллөөс ангид байх дархлаатай байх нь хамгийн чухал. Өөрөөр хэлбэл, шүүгч хувийн хараат бус байдлаа өөрөө хамгаалж чаддаг байх нь чухал гэсэн үг. Харин албаны хараат бус байдлыг төр хангах ёстой. Үүний тулд Үндсэн хуульд “Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ажиллана” гэж заасан.

-Шүүхийн ерөнхий зөвлөл шүүгчид нөлөөлөх нөлөөллийг бодитоор үнэлэх боломжтой юу?

-Хууль тогтоомжийн хүрээнд шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах чиглэлээр харьцангуй сайн зохицуулалттай гэж үздэг. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдана”, “…хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах үүргээ хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй” гэж заасан. Мөн 2012 оны шүүхийн тухай багц хууль батлагдаж Шүүхийн тухай хууль, Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд шүүгчийн хараат бус байдалд халдахыг хориглох, халдсан этгээдэд хариуцлага хүлээлгэх зэргээр  хараат бус байдлыг хангах баталгааг хуульчилж өгсөн. Шүүгчийн хараат бус байдалд халдсан, шүүн таслах ажиллагаа явуулахад нь нөлөөлөх гэж оролдсон этгээдийн үйлдэлд шүүгч нөлөөллийн мэдүүлэг хөтөлж, эрх бүхий байгууллагаас уг мэдүүлгийг шалгаад хариуцлага тооцдог механизм одоо хэр үйлчилж байгаа. Гэхдээ шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлсөн этгээдэд хэрхэн хариуцлага хүлээлгэх процессын асуудалд тодорхойгүй зүйл байна.

Шүүхийн хүний нөөц удирдлага, бодлого зохицуулалтын газраас Азийн сантай хамтран 2019 оны 11 сард хийсэн шүүгчийн нөлөөллийн мэдүүлгийн талаарх судалгаанд хамрагдсан 26 шүүхийн 132 шүүгчдийн 60 хувь нь шүүхийн хараат бус байдал дунд зэрэг, 33 хувь нь муу, хангагдаагүй гэж хариулсан. Мөн энэхүү судалгааны хүрээнд 2013-2019 онд шүүгчдээс Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд хөтлөн ирүүлсэн 51 нөлөөллийн мэдүүлэгт дүн шинжилгээ хийсэн. Судалгааны үр дүнд цаашид нөлөөллийн мэдүүлгийн үр нөлөөг сайжруулах чиглэлээр авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний саналыг тодорхойлсон.

–Сонирхол татсан үнэлгээ байна. Хэн, ямар хэлбэрээр, яаж нөлөөлөөд байдгийг шүүгчид илэрхийлж чадах юм уу?

-Судалгаагаар “шүүгч хараат бус байх нь шүүгчээс өөрөөс нь хамааралтай” гэдэгтэй судалгаанд оролцсон шүүгчдийн 96 хувь нь санал нийлдэг гэсэн шүү. Мөн улс төрд нөлөө бүхийн этгээдийн нөлөөлөх оролдлогод нөлөөллийн мэдүүлэг огт хөтөлдөггүй болох нь гарч ирсэн. Тодруулбал, дээрх этгээдүүдийн үйлдэлд нөлөөллийн мэдүүлэг хөтлөөгүй шалтгааны талаар судалгаанд оролцсон шүүгчдийн 13 хувь нь “мэдүүлэг хөтөлснөөр ирж болох дарамт шахалтаас эмээдэг” гэж хариулсан. Мөн ачаалал их, журам заасан ажиллагааг хийх төвөгтэй гэж шүүгчдийн 31 хувь нь хариулсан нь анхаарал татаж байгаа юм. Хамгийн ноцтой нь шүүгчийн ажлын ачаалал их байгаа нь шүүгчийн хараат бус байдалд нөлөөлж байх магадлал байна.

-Шүүгчдэд нөлөөллөөс ангид байх дархлааг яаж суулгаж өгөх ёстой вэ?

-Энэ бол шүүгч хувийн хараат бус байдлаа өөрөө хэрхэн хамгаалах вэ гэдэгтээ холбоотой асуудал. Ер нь биеэ хэрхэн авч явахаас л эхлэх ёстой гэж үздэг. Бусдын нүдэнд олзлогдохооргүй байх, аргагүй л шүүгч хүн юм даа гэдэг үнэлэмжийг олон нийтэд суулгаж чадсан бол тэрийг л хараат бус, нөлөөллөөс ангид байх дархлаатай шүүгч гэж үзнэ. Мөн гаргаж буй шийдвэр нь хангалттай сайн байх ёстой.  Дээрх судалгаанд хамрагдсан шүүгчдийн 48 хувь нь нөлөөллийн мэдүүлгийн талаарх сургалт, зөвлөгөөнийг зохион байгуулах шаардлагатай гэж үзсэн.

–Нөлөөллийн талаар суръя гэх биш сурчихсан, мэдчихсэн хүн шүүгчээр томилогдож байх ёстой биш үү?

-Монгол Улсад анх шүүгч болох иргэнд тавьдаг нэг шалгуур үзүүлэлт нь “бусдын нөлөөнд автахгүй, бие даасан шийдвэр гаргах чадвартай” байх явдал. Тэгэхээр ийм чадвартай буюу хараат бусаар шийдвэр гаргах дархлаатай хүмүүсийг л шүүгчийн албан тушаалд томилдог гэж ойлгогдохоор байгаа юм. Гэвч бодитоор үнэлж байгаа эсэх тухайд аргачлалыг илүү боловсронгуй болгох шаардлага бий.

Манайд шүүгчийн сургалт голчлон шүүгчийн мэдлэг, ур чадварыг нэмэгдүүлэхэд чиглэж байгаа. Харин цаашид шүүгч ч гэсэн төрийн албан хаагч, Монгол Улсын иргэн гэдэг агуулгаар хандаж хувь хүний хөгжил, хандлагын талаарх сургалтыг тогтмол хийх шаардлагатай байгаа. Ер нь гадаад улс оронд шүүгчийн хараат бус байдлыг бусдаас биш шүүгчийг өөрөөс нь өөрийг нь яаж хамгаалах вэ гэдэг чиглэлд анхаардаг болсон.

         -Манай улс шүүхийн хараат бус байдлаараа дэлхийд доогуур үнэлгээтэй гэж хэсэг шуугьсан. Шүүгчийн цалин нэмэгдсэнээр шүүгчийн хараат бус байдлын асуудалд ахиц гарсан уу?

-Зөвхөн цалин нэмэгдсэнээр бүх асуудал болчихсон гэж үзэж болохгүй. 2015 онд шүүгчийн цалинг тухайн үеийн нийгэм, эдийн засгийн өсөлт, төрийн албан хаагчдын дундаж цалинтай уялдуулж нэмсэн. Үүнээс хойш төрийн албан хаагчдын цалин жил бүр тодорхой хувь хэмжээгээр нэмэгдэж, тэр үед тогтоосон шүүгчдийн цалингийн хэмжээнд бараг хүрч байна. Манайх шүүх, шүүгчийн эдийн засгийн баталгааг олон улсын хэмжээнд хангаж чадаагүй. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын Үндсэн хуульд “Шүүх улсын төсвөөс санхүүжнэ”, “Шүүх үйл ажиллагаагаа явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангана” гэснээс хэрхэн, яаж хангах тухай зааж өгөөгүй юм. Харин шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар зохицуулах хангах гэж оролдсон, гэвч Шүүхийн төсвийг батлахдаа шүүгчийн цалин хөлсний бүрэлдэхүүн, хэмжээг бууруулж болохгүй гэсэн заалтыг 2015 онд хүчингүй болгосон. Ихэнх гаднын улс оронд шүүхийн төсвийн хэмжээг нийт улсын төсвийн хэдэн хувь байна гэдгийг Үндсэн хуулиар тодорхой зааж өгсөн байдаг. Жишээ нь Тайваньд шүүхийн төсөв улсын төсвийн 1 хувь байна гэдгийг тодорхой зааж өгсөн юм билээ.

Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд “Шүүгчийн албан тушаалын цалингийн хэмжээ нь эдийн засгийн хувьд бусдаас хараат бус ажиллах, амьдрахад хүрэлцээтэй, баталгаатай байх боломжийг хангасан байна” гэж заасан. 2015 онд нэмсэн цалин жил дутам өссөөр ирсэн өнөөдрийн хэрэгцээг хангахад хүрэлцээтэй эсэх нь эргэлзээтэй. Ер нь ядаж л зээлгүй амьдрахад хүрэлцэхээр хэмжээний цалин хөлстэй байх ёстой. 2 жилийн өмнөх судалгаагаар шүүгчдийн 98 хувь нь зээлтэй гэж гарсан.

Цаашид шүүгч нөлөөллөөс ангид, хараат бусаар шийдвэр гаргах нөхцөл боломжийг төр бодлогын түвшинд авч үзэж, тодорхой арга хэмжээг үе шаттайгаар авч хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж үзэж байгаа.

-Ярилцсанд баярлалаа.

Ж.Батхишиг