Энэ удаагийн “Амьдралын тойрог” булангийн зочноор СУИС-ийн Радио, телевиз, медиа урлагийн сургуулийн Дуун техник, технологийн тэнхимийн эрхлэгч, доктор /Ph.D/, дэд профессор Г.Болорыг урьсан юм.

ЦАЛИНТАЙ СУРАГЧ

Тэрээр удам дамжсан дууны оператор юм. Түүний аав Занын Гаваа Монголын алтан үеийн сор болсон “Сэрэлт”, “Ардын элч”, “Тунгалаг тамир” кинонд дууны оператороор ажилласан. Харин ээж Ламзавын Далайхүү нь “Цогт тайж” киногоор уран бүтээлийн гараагаа эхэлж, монгол кинонд 40 жил монтажийн болон баримтат киноны найруулагчаар ажиллаж байжээ. Нийтлэлийн баатар маань “Аав минь монгол кинонд 1956 оноос, ээж минь 1945 оноос ажилласан хүмүүс. Ээж 15 настай байхдаа насаа нууж 16 гэж хэлэн “Цогт тайж” кинонд монтажийн туслах ажилтнаар орж байсан гэдэг. Ижий минь “Талын цуурай”, “Тэмцэл”, “Өглөө” 14 киноны монтажчин, 50 гаруй баримтат киноны найруулагчаар ажиллаж байсан Монгол киноны ахмад ажилчдын нэг байсан. Харин аав минь “Сэрэлт” киногоор ажлынхаа гарааг эхэлсэн гэдэг. Би хамгийн анх зургаан настай байхдаа найруулагч Л.Ванган ахын хийж байсан орчуулгын “Ердийн фашизм” баримтат кинонд ам барьж дуу оруулж байлаа. Аав ижий хоёр минь киноны хүмүүс болохоор багаасаа л киноны ажилтан болох хүсэлтэй байсан байх. Сурагч байхдаа аавын хийж байсан орчуулгын кинонд одоогийн гавьяат жүжигчин А.Туяа, Б.Батзаяа нартай дуу оруулдаг, цалинтай сурагч байлаа хэмээн хүүхэд насныхаа дурсамжаас хуваалцсан юм. Г.Болор 1979 онд Москвагийн нэрэмжит 10 жилийн 33 дугаар дунд сургуулийг онц дүнтэй төгссөн байна. Тухайн үед сургуулиа онц төгсөгчид зөвхөн орос хэлний шалгалт өгөөд их, дээд сургуульд ордог байжээ. Тэдний ангийнханд саяхан Монгол Улсын гавьяат багш болсон Оросын Буриадын Дамбаева Дуся багш орос хэл заадаг байсан болохоор улсын шалгалтад торолгүй хамгийн дээд оноог авчээ. Ингээд ШУТИС-ийн байрны хоёрдугаар давхарт хүүхдүүд нэг нэгээрээ орж, мэргэжлээ сонгох боллоо. Ханаар дүүрэн ярайтал бичсэн мэргэжлүүд дунд төөрөөд зогсч байтал аав нь гаднаас орж ирснээр түүний сонголтоор тухайн үеийн ЗХУ-ын Ленинград хотын кино инженерийн дээд сургуульд суралцах болсон аж. Аз болоход тэр сургуульд аавынх нь мэргэжлээр сургадаг байсан. Оюутан байхдаа нөхөртэйгөө танилцаж гэрлэсэн. Хоёр хүүтэй, таван ачтай болсон хэмээн ярьж байлаа.

КИНОГ ШУВУУ, ОНГОЦ ГЭЖ ОЙЛГОЖ БОЛНО

Г.Болор багш Монгол киноны дуун найруулга сүүлийн үед уламжлалаас тасарчихаад байгаа талаар сэтгэл зовнингуй ярьсан юм. Тухайлбал, “Тунгалаг тамир”, “Хүргэн хүү” киног хэд ч үзсэн уйддаггүй. Хар, цагаан киног бид яагаад уйдахгүй үзээд байна гэхээр тэнд дуу нь зөв дуугараад байгаа юм. Киног шувуу, онгоц гэж ойлгож болно. Хоёр далавч нь тэнцүү жигд ажиллаж байж шувуу, онгоц маань ниснэ гэж мэргэжилтнүүд үздэг. Өөрөөр хэлбэл, нэг далавч нь дүрс байхад нөгөө нь яг үүнтэйгээ адил энэ тэнцүү дуу нь явж байх ёстой. Ингэж байж тэр кино, тэр шувуу зөв нисч чадна. Одоо үед зураглаач, найруулагчид, техник технологи сайн болсон байна. Сүүлийн үед шүүмжлэлтэй харагдаад байгаа зүйл нь энэ бүгдтэйгээ дүйсэн дуу гарахгүй байгаа. Энэ юуг хэлээд байна гэхээр уламжилж ирсэн киноныхоо дуу бичлэгийн технологийг уламжилж аваагүй. Түүнээсээ бараг хоцроод байгаа юм. Дүрс, жүжигчний тоглолтын хувьд өмнөхөөсөө илүү сайн болж ирчихээд үүн шигээ дуугарч чадахгүй байна гэв.

Социализмын төлөвлөгөөтэй байх үед мэргэжилтнүүдээ гадаадад сургадаг байсан. Дууны оператороор жилд 50-60 хүн төгсгөөд байх мэргэжил биш. Жилд нэг юм уу, 2-3 жилд нэг хүнийг гадагш нь явуулдаг байлаа. Би аавынхаа мэргэжлийг эзэмшсэн. ЗХУ-ын Кино инженерийн дээд сургуулийн Киноны дууны оператороор мэргэшиж ирсэн. Тэгэхэд миний өмнөх тав, дараагийн таван жилд киноны дуугаар хүн байгаагүй. Ингээд дууны найруулагчдын талаар судалгаа хийхэд орос сургагчид 1936 онд оросоор ярьдаг Л.Найдан, Д.Сэрээтэр нарыг сургасан. Харин 1950-аад оноос дууны дараагийн үе эхэлсэн байдаг. Тухайлбал, З.Гаваа, Б.Самбуу болон бусад байгууллагаас хөгжмийн сонирхолтой хүмүүсийг шилж сонгоод ЗХУ-д Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургууль, “Мосфильм”-д дадлагаар дуун техник, технологийг зааж сургадаг байсан. Социализмын үед манай Радио, телевизийн техник технологийг хөгжүүлж, өмөг түшиг болж байсан хүмүүс чинь ЗХУ. Ялангуяа, кино урлагийг хөгжүүлэхэд ЗХУ-ын ах дүү нар маань их дэмжлэг үзүүлж байсан түүхийг яаж ч баллуурдаад арилгаж чадахгүй. Анхны киноны дууны мэргэжилтэн бол П.Төмөртогтох ах байгаа. 1962 онд Кино инженерийн дээд сургуулийг Киноны дууны инженер мэргэжлээр төгсч ирсэн нь киноны дуу бичлэгийн технологийн өөрчлөлтөд хувь нэмрээ оруулсан. Манай сургуулийг төгссөн хүмүүс ихэвчлэн инженерүүд. Би 1985 онд төгссөн, надаас хойш 1988 онд нэг хүн төгсч ирснээс хойш тасарсан. Соёлын яам бодлогоор Польш, Германд нэг нэг хүнийг киноны дуун найруулагчаар явуулсан. Энэ хүмүүс “Монгол кино” үйлдвэрийг ардчилсан хувьсгал хүртэл авч явсан гэлээ.

ТОГОС ШИГ ГОЁОД, ХӨХӨӨ ШИГ ДУУГАРАХ ХЭРЭГТЭЙ

Киноны дууны технологи “Сэрэлт” киноны үед дуугаа камертайгаа шууд бичдэг байсан. 1960-аад оноос эхлээд соронзон хальсан дээр бичдэг үе эхэлсэн. Тухайлбал, “Тунгалаг тамир” болон сүүлийн үеийн кинонууд эхлээд зурагаа авчихаад, дараа нь ам барьж дуу оруулдаг. Ам барьж, дуу оруулахад хүн бүрийн дүрсэнд тэр хүний дуу хоолой таардаггүй. Өөрөөр хэлбэл, Цахиур Төмөр гэхэд ардын баатар. Баатар хүн басс хоолойгоор дуугарч байх ёстой. Дуун найруулгад басс хоолойгоор ахлагчид дуугарч байх ёстой хоолой гэж үздэг. Энэ нь дүрсийг дуугаар амьдруулж байгаа юм. Тэгэхэр тогос шиг гоёод, хөхөө шиг дуугарах хэрэгтэй. Тогос гэдэг амьтан амьдрал дээр их сайхан ч, муухай дуутай. Тиймээс хөхөө шиг гоё дуугарч байх ёстой. Би сайн тоглосон байхад сааралтсан хоолойгоор ярихаар дүрээ унагаах талтай байдаг. Тиймээс дүрээс нь өөр хүн дуу оруулсан байдаг. Гэтэл одоо үед дахин бичилтийн технологи алдагдсан нь эдийн засагтай холбоотой. Яагаад гэвэл дахин бичилтийн технологиуд үнэтэй.

Бүх кино театр энэ жилээс эхлээд 5/1 дуугаралттай кино авна гэж байгаа. Тэгэхээр зайлшгүй мэргэжлийн хүн ажиллах шаардлагатай болж байгаа юм. Энэ нь хуучин социализмын үед төлөвлөгөөтэйгөөр мэргэжлийн хүмүүс бэлдэж байсан үе маань байхгүй болж бид нэг хэсэг орон зайгүй болсон. Сүүлийн үед дууны найруулагч хэрэгтэй юм байна гэдгийг мэдэрсэн. Тухайлбал, СУИС 2014 оноос дууны найруулагчийн ангийг нээсэн. Дуу ганцхан кинонд биш. Телевизид дууны найруулагч гэсэн мэргэжлийн хүн байхгүй байгаагийн нэг жишээ бол үзэгчид суваг солиод байгаа юм.

КИНОНЫ ДУУНЫ НАЙРУУЛАГЧИЙН АНГИЙГ НЭЭНЭ

2014 онд судалгаа хийж, олон улсын хөтөлбөрийг гаргаж байгаад СУИС Радио, телевиз, медиа урлагийн сургууль дууны найруулагчийн ангийг нээсэн. Энэ ангидаа хөгжмийн суурь боловсролтой хүүхдүүдийг авч байгаа. Энэ мэргэжил нь өөрөө техникийн мэргэжил. Инженер суурьтай электроникийн үндэс, цахилгаан хэлхээний онол, төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ гэдэг ч юм уу. Би дууны найруулагч төдийгүй дээрх сургалтыг давхар өгдөг. Манай төгсөгчид радио, телевизид ажиллах чадвартай, мөн тоглолтуудын техникүүдийг ажиллуулдаг. Ирэх жилээс киноны дууны найруулагчийн ангийг нээхээр төлөвлөсөн байгаа. Энэ мэргэжлээр суралцах хүүхдүүд маань киноны түүхээс эхлээд үзэх шаардлагатай болно. Одоо манайхан киноны түүх үзэхгүй байгаа. Ерөнхий дууны найруулагч гэж төгсч байгаа. Өнгөрсөн жил анхны дөрвөн хүүхэд төгсөөд телевизид ажиллаж байгаа бол энэ жил хоёр хүүхэд төгссөн. Манай төгсөгчид хаана очвол ажиллаж чадахаар байна. Аль салбарт манай мэргэжилтэн хэрэгтэй, дутагдалтай байна вэ гэдгийг харж хөдөлгөөнтэй байдаг болохоор ирэх жилээс хөтөлбөртөө нэмэлт оруулж киноны дууны найруулагч гэсэн тусгай мэргэжилтэн бэлтгэнэ.

ДУУНЫ НАЙРУУЛАГЧ ГЭСЭН НЭР ГАРДАГГҮЙД ХАРАМСДАГ

Зарим хүн дууны найруулагч, дууны ажилтныг уран бүтээлч биш техникийн ажилтан гэж ойлгодог. Энэ хэрээр киноны дууныхны гавьяат гэж байдаггүй. “Мандухай сэцэн хатан” киноны бүх уран бүтээлч Төрийн шагнал авч байхад Б.Самбуу ах шагнал аваагүй байдаг. Тиймээс дууны оператор гэдэг техникийн ажилтан биш уран бүтээлч. Мөн зарим кионон дээр харамсалтай нь дууны найруулагч гэсэн нэр гардаггүй. Нэг бол нэрийг нь гаргаагүй эсвэл тийм хүнийг ажиллуулаагүй гэсэн үг. Дүрсэн дээр байгаа амны хайрцаг, дуугарч байгаа дуу хоёр синхрон буюу ижилхэн хэмжээтэй дуугарч байх ёстой байтал заримдаа нийлээд, зөрдөг. Энэ нь хоёр талтай л даа. Программ дээр ажиллаж байгаа хүүхэд алдаа гаргаад дуу, дүрсээ зөрүүлсэн байж болно. Эсвэл дахин бичилт хийхдээ жүжигчин маань амаа зөрүүлээд ярьсан байж болно. Үүнийг дууны найруулагч хянаж байх ёстой. Дууны найруулагчийн чих сонор байдаг. Хэрэв мэргэжлийн дууны найруулагч ажиллаж байсан бол ийм алдаа гаргахгүй. Хэн алдаж байна вэ гэхээр дагалдан, сайн дурын ажилтан. Дууны найруулагчийн чих их сонор. Аавтайгаа орос кино үзэж байтал гүцнээс халуун цай аягалж уух нь ингээд сайхан шүү. Энэ зөв дуугарч байна гэсэн. Тухайн үед би залуу, туршлагагүй ч байж. Гэтэл аав минь “Хүйтэн буцлаагүй усыг аяганд хийгээд сонс. Өөр дуугардаг юм” гэлээ. Үнэхээр өөр дуугарч байсан. Үүнийг хэн ялгах вэ гэхээр мэргэжилтэн л ялгаж байгаа юм. Хэрэв номыг нь үзэж, ногоотой шөлийг нь уугаагүй бол мэдэхгүй.

ОЛОН УЛСАД ГАРЧ БУЙ КИНОНУУД ДУУГААР ГОЛОГДДОГ

Онол гэдэг бол байшингийн суурь юм. Суурийг бат бөх, сайн материалаар хийвэл хэдэн ч давхар барьж болдог шиг онол муу, нимгэн байвал тэр байшинг 1-2 давхраас дээш барьж болохгүй. Гадаад руу явж байгаа манай кинонууд дуугаар гологддог. Түүнийгээ ч мэддэг. Олон улсад гаргах киноныхоо дууг Хятадад хийлгэдэг. “Аравт”, “Содура” киноны дууг урд хийлгэсэн. Киноныхоо дууг сайн болгохын тулд гадагшаа хийлгэдэг. Манай сургууль сургалтаа сайжруулахын тулд Бээжингийн кино академитай түншийн холбоотой болж тэндээс багш нар ирэх, манай багш нар тэнд очиж мэргэжил дээшлүүлэхээс гадна Шанхайн кино, телевизийн академийн дууныхантай хамтарч байна. Өнгөрсөн жил сургууль руугаа явж холбоо тогтоосон. Миний төгссөн сургууль олон улсын дууны найруулагч оюутны наадам зохион байгуулдаг. Бид энэ жил хоёр дахь удаагаа оюутнуудынхаа бүтээлийг явуулсан. Манай Бадамдорж гэдэг оюутан шүүгчийн нэрэмжит шагнал хүртсэн. Ямар ч гэсэн жижиг гэлтгүй зогсолтгүй урагшаа бага багаар ч гэсэн ахиж байгаа. Бид судалгааны ажлыг нэлээд түлхүү хийж байгаа. Өнгөрсөн жил кино театруудын акустикт судалгаа хийсэн. Кино театрууд маань дуулдац, сонсолтын хувьд ямар байгааг судалсан. Бид Германы Колони их сургуультай холбоотой байдаг. Тэндээс дууны найруулагчийн багш ирж манай оюутнуудад 14 хоногийн хичээл орсон. Бүх холбоотын кино урлагийн дээд сургуультай өнгөрсөн хавар гэрээ байгуулсан. Намраас зөвхөн дууны найруулагч гэхгүйгээр киноны найруулагч, кино зохиолчоор хамтын ажиллагаа өрнүүлнэ.

КИНОГ ТӨР САНХҮҮЖҮҮЛЭХЭЭ БОЛЬСОН

Монголын кино урлаг дэлхийн кино урлагаас хоцрох ёсгүй. Ямар нэгэн юманд хэмжүүр байгаа. Шүүмжлэлтэй хэлэхэд бид дууны хувьд социализмын үеийнхээс ухарсан. Гэхдээ бид нэг том алхахад үүнээсээ давах байх гэж бодож байна. Ухарсан алдаагаа хурдан засах байх. Монгол кино нэг хэсэг зогсонги байдалд орсныг кино судлаачид, киноныхон, киноны мэргэжилтнүүд төр санхүүжүүлэхээ больсон. Киноны санхүүжилт байхгүй. Одоо ч гэсэн тийм. Салбарын шинэ сайд Киноны хуультай болно гээд байгаа. Кино ганцхан найруулагчийн ажил биш. Уран бүтээлчдийн хувьд хамтын ажиллагаа. Нөгөө талаар киноны бүх шат дамжлага техникээс 100 хувь хамааралтай. Нэг киног бүтээж байгаа зардлын 80-90 хувь нь техникийн зардалд явдаг. Манай уран бүтээлчид зүрх сэтгэлээрээ, их үнэ хаяад байдаггүй. Хятадад тариачид нь тариагаа л тарьдаг. Улсаас мөнгийг нь өгөөд бүх тариаг нь авдаг болохоор ургацаа чин сэтгэлээсээ тарьдаг гэж сонссон. Яг үүн шиг хийсэн киног улс нь бодлогоор худалдаж авдаг бол уран бүтээлчид илүү сайн бүтээл гаргана. Миний таньдаг продюссер, найруулагч хүүхдүүд ивээн тэтгэчих ямар газар байна. Тэдэн төгрөг олчих гээд мөнгө л ярьсан хүмүүс. Уг нь миний бодлоор тухайн жүжигчнийг яаж илүү тоглуулах вэ гэж яримаар байна гэсэн юм.

ААВ ЭЭЖИЙНХЭЭ ДУРСГАЛД ЗОРИУЛЖ НОМ БҮТЭЭЖЭЭ

Нийтлэлийн баатар маань СУИС-ийн Радио, телевиз, медиа урлагийн сургуульд 2005 оноос цагийн багшаар ажилласан байна. Тэрээр “Хичээл заахад эх хэл дээр бичсэн мэргэжлийн ном сурах бичиг байхгүй, оюутнуудад уншуулж харуулах юм ховор байсан. Тухайн үеийн Радио, телевизийн дээд сургуулийн захирал байсан Э.Сонинтогос багш маань ном бичих санал тавьснаар анхны Дуун (SOUND I) номыг минь ариутган шүүж, хэвлэхэд дэмжлэг үзүүлснээр ном бичих гарааг минь урамшуулж өгсөн. Одоогоор таван ном гаргаад байна. Хүмүүсийн хамгийн их сонирхдог ном бол анх 2012 онд 500 хувь хэвлээд дуусаад, 2016 онд дахин 300 хувь хэвлүүлсэн “Дуун бичлэгийн дэвшилтэт технологи CUBASE 5“ ном аж.

Өнгөрсөн оны сүүлээр “Дуун найруулга” гэдэг номоо хэвлүүлсэн байна. Тэрээр номынхоо эхний хуудаст “Сэрэлт”, “Ардын элч”, “Тунгалаг Тамир” зэрэг Монголын алтан үеийн сор болсон кинонд дууны оператораар ажиллаж агсан аав Занын Гаваа, “Цогт тайж” киногоор уран бүтээлийнхээ гарааг эхэлж, Монгол кинонд 40 жил монтажийн болон баримтат киноны найруулагчаар ажиллаж агсан ээж Ламзавын Далайхүү нарын гэгээн дурс­галт зориулав хэмээн бичсэн байв.

Энэ номондоо өөрийн төгссөн сургууль болох ОХУ-ын Санкт-Петербург хотын кино телевизийн сургууль (хуучнаар Ленинград хотын кино инженерийн дээд сургууль)-д хэрэглэж буй мэргэжлийн номуудаас шинжлэх ухааны үндсэн онол, Монгол кинонд 42 жил дууны оператораар ажилласан аавынхаа ажлын туршлага, тэмдэглэл болон өөрийн Монголын радиод дууны найруулагчаар ажилласан 25 жил, СУИС-ийн Радио, телевиз, медиа урлагийн сургуульд 2005 оноос хойш “Дууны найруулагчийн уран чадвар”, “Радиогийн дуун найруулга”, “Киноны дууны найруулга”, “Дуу чимээний үндэс”, “Дуун бичлэгийн технологи”, “Акустикийн онол”, “Дуун дизайн” гэсэн мэргэжлийн хичээл заасан туршлагад тулгуурлан бүтээжээ.

Эх сурвалж: ЗУУНЫ МЭДЭЭ