Хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, философийн доктор, профессор Н.Лүндэндоржтой Үндсэн хуулийн цэцийн шийдвэр тойрсон асуудлаар ярилцсанаа хүргэж байна.

– Цэцийн шийдвэрүүд  борооны дараах мөөг гэдэг шиг дараалан гарсаар байна. Гэхдээ дандаа л Шүүхийн тухай хуулиар. Энэ асудлаар Таниас зарим асуудлыг тодруулах гэсэн юм.

-Та их онож хэллээ. Борооны дараах мөөг гэж. Нэг зүйл   асууя. Надаас  ШЕЗ-ийн даргын хувьд  уу,  эсвэл судлаач  хүний хувьд  ярилцах гэж байна уу?

-Эргэлзээгүй эрдэмтэн хүний хувьд  танаас ярилцлага авах гэж ирсэн. Таныг  би Үндсэн хууль, төрийн онолын эрэдэмтэн гэдгийг мэднэ. Өмнө  нь бас олон удаа ярилцаж байсныг та санаж байгаа биздээ.

-Тэгвэл болж байна. Нэг этикийн асуудал байгаа юм. Шүүхийн захиргааны даргын байр сууриас шүүхийн шийдвэрийг яриад байх нь  зохимжгүй.

-Шүүхийн  тухай багц хуулийн хамгийн гол гэмээр чухал зохицуулалтууд Цэц дээр ээлж дараалан унаад байна.  Юм үлдэх нь үү?

 –Харамсалтай юм болж байна. Нэг л зүйл хэлье. Шүүхийн тухай багц хууль бол Үндсэн хуулийг задлан тайлбарласан, нэг ёсондоо албан ёсны тайлбар гэж үзэх хэмжээний органик хууль. Ийм хуулиудыг эрх зүйн шинжлэх ухаанд органик гэж тодотгодог.  Тийм учраас хууль тогтоогч Үндсэн хуулийн тодорхой зохицуулалтыг тайлбарлан тогтоох бүрэн эрхээ хэрэгжүүлснийг Үндсэн хуулийн байгаа текст, үг үсэгтэй  механикаар тулган үзэж,  "зөрчлийг" олох нь буруу. Үндсэн хуульт ёс Үндсэн хуулийг яг байгаа үг, үсгээр бус  онолоор, зарчмаар, үнэт зүйлээр уншдаг болжээ. Үндсэн хууль урт настай байдаг учраас түүнд хуучин үг хэллэг, ойлголт дандаа байдаг. Түүнийг тэр хэвээр уншаад, ойлгоод, түүнтэй нийцүүлэх тухай ойлголт одоо байх бололцоогүй. Нэг болхи жишээ хэлье. Эзэн хаан 10 боолтой байж болно гэсэн заалт Үндсэн хуульд нь байлаа гэхэд түүнийгээ одоо нэхдэг тийм тэнэг хаан хаана ч байхгүй.

-Цаашид энэ процесс үргэлжилсээр байгаад хамаг үнэ цэнэтэй зохицуулалт чинь алга болоод шүүхийн шинэтгэл чинь зогсох юм биш үү.

-Зовлонтой байдал үүсэх нь тодорхой. Шинэтгэл шинэ, хуучны тэмцэл учраас энэ процесс өөрөө бас зүй ёсны үзэгдэл. Гарцаа дахиад хайх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн шүүхээ муулаад яахав. Бидний л дүр төрх. Хэн маань ч тэнгэрээс ирээгүй. Тэнд сайн эрдэмтэд цөөнгүй бий.  Цаашдаа ч олон асуудал байгаа гэнэлээ.  

-Та ямар гарц харж байна?

-Ганц би биш олон хүн Үндсэн хуулиа хэн ч гэсэн нэг мөр уншихаар, буруу ашиглахааргүй болгох хэрэгтэй гэдэг дээр санал нэгдэж байх шиг байна. Жишээ нь, хэрэг маргааны гадуур хийсвэр тайлбарыг шүүгч хийх ёсгүй гэдэг нь уул нь өдгөө  үндсэн хуульт ёсны аксиом болсон зүйл л дээ. Гэтэл бид тэр аксиомыг Үндсэн хуулийн үг, үсгийг захирах хүч гэдгийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна.  Үндсэн хуулийн 48.1-д байгаа шүүхийн тогтолцооны зохицуулалтыг  шүүхийн нутаг дэвсгэрийн харьяалалтай хутгаж байна. Тийм учраас ухарч, шинэчлэлээ  зогсоож байхаар Үндсэн хуулийн холбогдох заалтуудыг хэн ч, аль ч  өнцгөөс харсан нэг утгаар ойлгохоор засья. Хууль бичих дүрэмд "хэм хэмжээ тов тодорхой" байна гэсэн зарчим байдаг л даа. Түүнийг биелүүлдэггүйн гор хор гарч байна. Ийм зүйл гардаг болохоор хүн төрөлхтөн бас тийм дүрэм зохиожээ.   

 –Таны тэр яриад байгаа аксиом гэдэг чинь хэзээ, хэн тогтоогоод, хэн зөвшөөрөөд баталчихсан зүйл билээ.

-Аксиом авторгүй ч байж болно. Ардын дууг хэн зохиосон гэж асуухаас өмнө аялдаг биздээ. Аксиомын үнэ цэнэ шууд болон аяндаа хүлээн зөвшөөрөгдсөнд байдаг. Дээрх аксиомтой холбогдууллан нэг түүх хэлье.  1700 оны сүүлчээр АНУ-ын ерөнхийлөгч Жорж Вашингтон дайнтай холбоотой зарим эрх зүйн асуудлаар тайлбар, зөвлөгөө авах гэж Дээд шүүхэд хандахад тодорхой хэрэг маргааны гадуур дүгнэлт,тайлбар өгөхөөс татгалзсан хариу өгснөөр "Шүүгч хэрэг, маргааны гадуур хэнд ч тайлбар, зөвлөгөө хийх ёсгүй " гэсэн аксиом тогтжээ.

– Улсын Дээд шүүх хийсвэр тайлбар гаргасаар л ирсэн биздээ. Тийм их сүртэй, муу үр дагавартай байсан юм уу?

Хууль тогтоогч нар  дээр дурьдсан аксиомын үүднээс асуудалд хандсан нь том дэвшил байлаа. Үр дагаварын тухайд дараах зүйлийг хэлэх боломжтой. Нэгд, хэрэг маргаанд тулгуурлаагүй хийсвэр тайлбар гаргах нь үндсэн хуульт ёсны зарчим буюу аксиом зөрчиж байна. Өдгөө зарчим зөрчих нь бүү хэл Үндсэн хуулийн үзэл санааны эсрэг зүйл хийх ёсгүй гэсэн соёл тогтсон үед бид амьдарч байна. Хоёрт, шүүх хийсвэр тайлбар гаргаж уг асуудлаар урьдчилан санаа бодлоо илэрхийлснээр тухайн асуудлаар маргаан үүсэхэд эцэслэн шийдвэрлэх бололцоогүй болж, хүний эрх зөрчигдөх үүд хаалга нээгдэнэ. Гуравт, хийсвэр тайлбар бүх нийтээр дагаж мөрдөх хүчин чадалтай учраас хууль тогтоох эрх мэдэлд халдсан, улмаар төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчим зөрчсөн хэрэг болно.  

-Шүүх байгуулах тухай хууль 7 сарын 1-ээс үйлчлэл нь зогсоно. Дараагийн хууль бэлэн үү?

 -ШЕЗ Засгийн газартай зөвшилцөн санал болгосноор Ерөнхийлөгч УИХ-д өргөн мэдүүлэх хуультай. Ерөнхийлөгч Eagle TV -ээр өгсөн ярилцлагадаа байр сууриа илэрхийлсэн. Цэц шийдвэрээ эргэн харах бололцоо Цэцэд маргаан шийдвэрлэх журмын тухай хуулийн 30 дугаар зүйлд зохицуулсан байгаа.

-Цэц шийдвэрээ эргэн харах  болов уу.  

-Мэдээж маргааны зүйлээ эргэн харахгүй байх. Харин хэрэгжүүлэх хугацаан  дээр эх орныхоо эрх ашгийн үүднээс харахад хэн ч хохирохгүй, харин эх орон, ард түмэн л хожно. Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах үед тэр зөрчигдсөн гэж үзэж байгаа 48.1- д мэдээж өөрчлөлт орж таарна. Тэр үед бас дахиад шүүхээ бужигнуулах уу.  Үндсэн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах ажлын хэсэг ажиллаад эхэлсэн үед хугацаагаар шахах нь амжуулж шүүхийг бужигнуулья, дараа  нь яах  нь бидэнд хамаагүй  гэж хүнийрхсэн юм шиг болно биздээ.

-Цэцэд энэ маргаан өрнүүлээд байгаа хүмүүс нь тодорхой байгууллага, хүний захиалгаар явдаг гэсэн яриа аль эртнээс л байсан. Үнэн болов уу.    

– Олны үг ортой биз. Гэхдээ бор зүрхээрээ, үзэл бодлоороо хандсан хүн бас олон байгаа. Зориуд судлаад, ажиглаад байвал тодрох л асуудал байх, тэгээд яах юм. Нөхөд,  нохдоо мэдэхэд хэрэгтэй гэж үү. Мэдэх ёстой хүмүүс нь мэдэж байгаа байх аа. Монголчууд цөөхүүл учраас нууц зүйл гэж бараг үгүй. Нуугдсан гэж бодсон ч нүүрэн дээр бичээтэй байдаг шүү дээ.

                                                                                                                 Г.УЛСБОЛД