Монгол Улсын гурав дахь Ерөнхийлөгч Нам­ба­рын Энх­баяр зуданд нэрвэгд­сэн малчдад тусалж, зудтай тэмцэх тодор­хой санал гаргаж, Монголын үн­дэсний олон нийтийн телеви­зээр ярилц­лага өгч, Ерөнхийлөг­чийн сон­гуу­лиар МАХН-ын дарга үйлдэл, эс үйлдлээрээ хуйвалдса­ныг илчилсэн нь  олон нийтийн анхаарлын төвд бай­на. Түүнийг сур­сан, хайсан, ярилцлага авах гэсэн сэтгүүлчид олон байна. Гу­рав дахь Ерөнхий­лөгч­тэй ярилцах эр­хийг “олж авсан”-ы хувьд түүний ал­бан ажлын байр – “ягаан байшин”-нд  очлоо.

Энэ хүн өнөөдөр Монгол Улсын иргэн Намба­рын Энхбаяр боловч Монголын Энхбаяр гэсэн нэ­рийн хуудас нь хэвээрээ байна. Өөрийгөө ч, өрөө­лийг ч зүгээр суулгадаггүй, залхуурах дуртай мань мэ­тийн хувьд заримдаа үнэнийг хэлэхэд залхаж зугт­маар завгүй хүн яг тэр хэвээрээ. Заавал явах албан үүрэг байхгүй ч зудан дундуур зүтгэж, малчин ардынхаа үгийг сонсож, аяны богц дүүрэн асуудлын шийдэл, санал санаачилгатай ирж, Засгийн газарт хандсан нь өнөөдрийн албан тушаалтнуудыг өөрийн эрхгүй хөдөөг зүглэхээс өөр аргагүй байдалд оруулах жишээтэй.

“Ард түмний Ерөнхийлөгч” гэсэн тодотгол­той энэ хүн ардчилсан төрд хорь шахам жил зүтгэж, шат шатаар ахин дэвшсэн билээ. Тэрээр “Миний алдаа зөвхөн надтайгаа үлдэж, намайг л хохи­роо­дог, харин амжилт нийт хүмүүсийнх болдог бай­гаасай” хэмээн ярьдаг. Ингээд бидний ярилцлага эхлэв.

БОДЛОГОГҮЙН ЗУД, ХАРИУЦ­ЛАГАГҮЙН ГАМШИГ

-Та өнөөдөр иргэн Энхбаяр. Төрийн алба хашаагүй ч “Хөдөө­гийн хөгжил” ТББ-ын тэргүүний хувьд орон нутгаар явж, малчдад тусаллаа. “Тэнхлүүн явахад тэмээ­гээр тусалснаас тэвдэж явахад тэвнээр тусла” гэж ярьдаг монгол­чууд буянтай ажил хийлээ хэмээн дуртай, таатай л байна. Гэхдээ ард түмнийг өмгөөлөх, хамгаалах, асуудал шийдэх албан үүрэгтэн, ард түмэнтэй амь нэг байна гэж амла­сан нь амь тусдаа байж,  хэлүүлж хэлүүлж, дуртай дургүй хуруу, хо­шуугаа хөдөлгөх­чөөн болж байхад Та цас туулж, зудтай тэмцэх гэж явах ямар шаардлага байгаа юм бэ? Монго­лынхоо зудтай нутгаар явж, зүдэрсэн малчиддаа тусламж хүргэснийг чинь буруу гээд, харин ч далай алгасан зугаал­с­ныг нь зөв гэх нь холгүй яриа тарааж байгааг Та дуулсан уу?

-Зуд турхантай, ядарч зүдэр­сэн цагт тусалж дэмжих гэж ирлээ хэмээн малчид маань үнэн сэтгэлээ­сээ баярлан хүлээж авц­гааж байна лээ. “Зовох цагт нөхрийн чанар танигдана” гэдэг биз дээ. Зуд турхан болж байхад, Монголын буян хорогдож байхад зурагтаар хараад зүгээр сууж чадсангүй ээ. Явах ёстой нь явна биз гээд биеэ отор­лоод байлтай биш. Таны хэлдгээр иргэн хүн тусалж дэмжихээр  хүрч очиж болж байхад эрх мэдэлтнүү­дийн зарим нь ичсэндээ, зарим нь Энхбаяр яваад байхад би очихгүй бол болохгүй гэж сандарсандаа, нэг хэсэг нь ч зөв үлгэр авч хөдөөг зүглэж, малчны хотхонд очих биз гэж бодсон. Зудтай аймгуудыг зүглэсэн төр, зас­гийнх­ны мөр зам нэмэгдсэнд малчдынхаа өмнөөс баяртай байгаа шүү.

Гурил, будаа, чүдэнз, цай та­раасан зүгээр нэг явалт ч биш байлаа. Малчидтай зовлон жарга­лыг нь хуваалцан ярилцаж бай­хад “Бид банкнаас зээл авчихсан. Одоо хонь малгүй, төлөх чадвар­гүй боллоо. Манайх хотод сурдаг оюутантай. Ирэх намар сургал­тын төлбөрийг нь даах үс ноос, арьс шир, мах сүүгээ өгөх хэдэн малаа алдчихлаа” гэсэн сэдэв үргэлж хөндөгдөж байна. Оюут­ны сургал­тын төлбөрийн зээл гэхэд малчдын авсан нийт зээ­лийн 60 хувь болдог. Зуун төгрөг зээллээ гэхэд жар нь сургалтын төлбөрт явна гэсэн үг. Тийм ч учраас зудны хохиролтой нь уялдуулж, малчдын банкны зээл болон хүүхдийнх нь ирэх жилийн сургалтын төлбөрийг хөнгөлөх, чөлөөлөх ажлыг Засгийн газар зориуд хөрөнгө мөнгө дайч­лан шийдэх шаардлагатай байна.

Зудыг хохирол багатай давж байгаа ажилч малч өрх ч бишгүй байна. Тэд “Малчид бид болох бү­тэ­хээрээ цас зудыг давах гэж зүт­гэж, тэмцэж байна. Харин төр, засаг маань жирийн нэг малчин­тай барьцалгүй, заавал яг адилхан байх гэлгүй, зудыг урьдчилан тооцоолж, хохирол багатай давж туулах талаар бодож тооцож, ухаарч болдоггүй юм болов уу?” гэж асууж, бас шаардаж байгаа юм. “Зунд нь өвс ногоо ургаагүй, ган гачигтай  л байгаа бол өвөлдөө цас орсон ч, ороогүй ч зуд болох нь мэдээж. Зуншлага муутай бай­сан нутаг орны малчдын малыг ху­далдаж аваад цэцэрлэг сур­гууль, арми цэрэг, албан байгуул­лагад нийлүү­лэх, зах зээлд бор­луу­лах ажлыг зохион байгуулж болдоггүй юм уу? Борлуулсан мөн­гөний нэг хэсгийг өвлийг да­вахад нь зориулж өгөөд, нөгөө хэс­гийг нь малын хорогдол багатай аймаг, сумдаас мал худал­дан авч дахин малжуулах мэтийн ажил зохион байгуулж болдоггүй юм уу?” гэж асууж байна. Шууд­хан хэлэхэд энэ үгний цаана ажил хариуцсан хүмүүс, албан тушаал­тан, төр, засагт санаачил­га, сэтгэл дутаж байна гэсэн шүүмж­лэл, гомдол аль аль нь байна. Ер нь хаана сэтгэл дутна, тэнд санаачилга дутдаг шүү дээ. Энэ бол байгалийн зуднаас гадна “бодлогогүйн зуд, хариуцлага­гүйн гамшиг” гэгч айхавтар хэ­нэггүйтэл нүүрлэсний хар гай.

Бас нэг онцгой чухал асуудал бол Улсын мал эмнэлгийн тог­тол­цоог дахин сэргээх явдал. Ерээд оны сүүлчээр мал эмнэлгийг хувь­чилсан нь малын үүлдэр угсаа, чанар чансааг дорой­туул­сан, зах зээлд өрсөлдөх, бор­логдох бололцоог нь хумьсан, малч­ны орлогыг бууруулсан хор ур­хагтай алдаа болжээ. ОХУ-ын Буриадын Ерөнхийлөгчтэй уулзаж байхад “Бид Монголоос мал авах сонирхолтой. Гэтэл шаард­лага хангахгүй байна. Сая­хан бид 2000 мал авахаар болоод манай улсад баримталдаг мал эм­нэлгийн шаардлагын дагуу шал­гахад 150 нь тэнцэж байна” гэж хэлж байна лээ. Улсын мал эмнэ­лэг байхгүй болсноос хойш ма­лын чанар муудаж, давжаарч, өдий зэргийн хүйтнийг даваад гар­чихдаг байсан бол өнөөдөр ос­гоод үхчихдэг болсон байх жи­шээ­тэй. Үндсэн хуулиндаа “Мал тө­рийн хамгаалалтанд байна” гэж заасан. Улсын мал эмнэлгийг хувь­чилснаараа Үндсэн хуулиа ч агуулгаар нь зөрчсөн гэж мал аж ахуйн мэргэжлийн хүмүүс хэл­дэг.

Нөгөө талаар “малчин” гэдэг бол ерөөсөө мэргэжил мөн. Мал сүр­гээ чанаржуулж өсгөе, үр ши­мийг нь ахиухан хүртэе гэж л бай­гаа бол “малчин” гэдэг мэр­гэж­лийг БСШУЯ-аас стандарт тог­­т­оон баталж, ХААИС, Мэр­гэж­­лийн сургалт үйлдвэрлэлийн тө­вүүдэд сургадаг болох ёстой. Малч­ид үр хүүхдээ насанд хүрч, тус­даа гарахад нь хэдэн мал тас­даж өгснөөр тэд малчин бол­чих­гүй. Энэ бол их том эндүүрэл гэд­гийг зуд турхан, цас шуурга ха­туухан  сануулж байна гэж хэлж болно. Миний бие Ерөн­хий­лөг­чөөр ажиллаж байхдаа ХААИС-ийнхантай ярьж, дэргэд нь малч­ны нэг жилийн анги нээ­сэн. Энэ ангийг төгссөн 50 гаруй за­луу мал­чин зуданд зүдрэхгүй, өвлийг өнтэй давж байгаа гэдэгт итгэл­тэй байна.

Энэ бүх нөхцөл байдал, асууд­лыг шийдэж, хүнд бэрхийг давах са­налыг нэгтгээд миний бие Зас­гийн газарт хандан захидал ил­гээ­сэн. Засгийн газрынхан ун­шин танилцаж, судлан шийдвэр­лэж, дорвитой ажил хийх байх гэж найдаж байна. Миний найдах ч яахав. Цаана чинь ингэж ший­дэ­хийг нүдээ бүлтийтэл хараад хү­­лээгээд сууж байгаа мянга мян­ган малчид байна шүү дээ.

-Одоо улс төр рүү оръё. Би та­ныг анх улс төр рүү 20 жилийн өмнө буюу МАХН-ын онц их ху­ралд оролцохдоо том алхаж орж ирсэн гэж боддог. Хүмүүс ч тэгж ярь­даг юм байна лээ. Танай на­мын Онц их хурал болоход Та ган­цаараа бүх асуудалд эсрэг санал өгсөн. Хүн улс төрд орж ирэхдээ нэг бол дарга нарыг дагаж зөв ч, бу­руу ч бүх юмыг нь зөвшөөрч орж ирнэ. Эсхүл дарга нарын алдаа­тай ажлыг нь шүүмжилж сөрж орж ирнэ гэж хэлж болох юм. Та дагаж биш, сөрж орж ир­сэн. Тэр үед, тухайн үеийн улс тө­рийн ганцхан хүчин байсан МАХН улс орноо шинэчилж ча­дахгүй гэсэн бодол Танд байсан уу? Эсвэл удирдаж байсан хү­мүүст нь байсан уу?

-Тэр үед МАХН-ын шинэч­лэ­лийг илүү гүн гүнзгий, до­тоодод ч, гадаадад ч хүлээн зөв­шөө­рөг­дөхөөр хийх нь зүйтэй, тийм сай­хан боломж ч байна гэж үзэж бай­сан. Хуучин социалист гэгддэг орнуудад эрх барьж бай­сан хэт зүү­ний намууд өөрч­лөг­дөн ши­нэчлэгдсэн тэр арга замаар цог­цоор нь хийх хэрэгтэй гэж бо­догд­­сон. Тэр үед Зүүн Европын ор­­нуудын хэт зүүний үзэл ба­римт­лалтай намууд онц их хур­лаа хийж татан буугдсанаа зарлаад дараа нь голдуу зүүн төвийн үзэл ба­римтлалтай шинэ нам болон үүс­гэн байгуулаг­даж анхдугаар их хурлаа хийж ши­нэчлэгдэж байсан.

Унгар, Польш, Болгар, Чех гээд өнөөдөр Европын холбоонд элс­сэн орнуудын хэт зүүний на­мууд яг ингэж өөрчлөгдөөд төр, засгийн эрхэнд харьцангуй тогт­вортой одоо хүртэл байж байна. Ин­гэснээр өнгөрсний алдаа ду­тагдлын асар хүнд ачаанаас анги­жирч, шинэ цагтайгаа алхаа ний­лүүлэн урагшаа эрчимтэй хөгжих үүд хаалгаа өргөн дэлгэр нээсэн юм. Ийм шинэчлэл өөрчлөлтийг дотооддоо ч, гадаадад ч хүлээн авч зөвшөөрсөн. Тийм сайхан түү­хэн бололцоог харсаар байтал алдаж байсан тул өөрийн эрхгүй саналаа эсрэг өгсөн.

Нээрээн том зааланд ган­цаарх­наа эсрэг санал өгөхөд хэцүү шүү. Гэхдээ буруу замаар будаа тээвэл бүр ч хэцүү учир ганцаараа ч гэсэн зөв юмны талд зогсох шаардлага хү­ний амьдралд тулгардаг. Тэр бол хүнд харьцангуй ховор то­хиолд­­дог ч өөрийн толгойтой хүн гэдгээ мэдрэх, мэдрүүлэх үнэ­тэй боломж. Олонхи дандаа зөв байдаггүйг тэгэхэд би яс махаараа мэдэрсэн. 1996 оны сонгуулийн дүн ч үүнийг нотолсон доо.

Харин эсрэг саналаа хүний эс­рэг биш, буруу бодлогын эс­рэг өгсөн. Одоо хүртэл зарим нэг хүн намайг өөрийнх нь эсрэг са­налаа өгсөн гэж бодож явдаг юм шиг байна лээ. Албан тушаал хүн хоёрыг, асуудал хүн хоёрыг хольж хутгадаг явдал манайд биш­гүй тохиолддог. Харин би энэ хоё­рыг ялгаж салгаж байхыг хи­чээдэг. Заримдаа урьд өмнө “ойл­голцоогүй”, эсхүл алдаа гаргасан, зарим тохиолдолд бүр “өөдгүй зан” гаргасан хүн байсан ч ажил ам­жуулж, асуудал шийдэхэд тус дэмтэй бол би хамтран ажилладаг. Үүнийг зарим хүн “Та яагаад тэ­рэнтэй хамт ажиллаад байгаа юм?” гэж гайхдаг.

Зөв бодлого гаргаад том асуу­дал шийдэхийн төлөө эв нэг­дэлтэй баг болж зүтгэвэл нэг хү­ний дутагдал буюу сул тал олон­хийн эрч хүчинд уусан алга бол­дог. Харин ч тэр багийн хү­мүү­сийн сайн тал нь товойдог. “Дэм дэмэндээ дээс эрчиндээ” гэж зү­гээр нэг хэлээгүйдэг ээ. Ийм зарч­маар ажиллаж 1996 оны сонгуу­лийн дараа унаад ирээдүй нь бүрхэг болчихсон намыг шинэ­чилж ам­жил­танд хүргэж, Соц­ин­тернд элсүүлсэн. Оросын их өрийн асуудлыг шийдсэн, Мян­ганы замыг эхлүүлсэн, Эрчим хүч­ний нэгдсэн тогтолцоог буй бол­госон, Мянганы сорилтын сан­гаас 285 сая ам.доллар авахаар бол­сон, Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг боловсруулуулж батлуулсан, Төрийн албыг шинэ­чилсэн, Газар хувьчлах шийдвэр гар­гуулсан. “Хүүхдийн үдийн хоол”-ыг өгүүлсэн. Болж бүтсэн хой­но аливаа ажил амархан са­нагд­даг. Гэхдээ болж бүтэтлээ их зам туулна шүү дээ.

ҮНЭНИЙГ ХЭЛЭХЭД ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНГУУЛЬ БУЛХАЙ ЛУЙВАР БОЛСОН. ЭНЭ БҮХНИЙГ МАХН-ЫН ДАРГА БАЯРЫН ШУУД, ШУУД БУС ОРОЛЦООТОЙГООР ЗОХИОН БАЙГУУЛСАН

-Та саяхан Үндэсний телевизэд ярил­цлага өгөхдөө Ерөнхий­лөг­чийн сонгуулийн дүнг зөвшөө­рөө­­гүй, харин СЕХ-ны танил­цуул­­сан тоог хүндэтгэсэн, сон­гууль буд­лиан булхайтай болсон ч нийг­мийн амгалан тайван байд­лыг эр­­хэмлэн хамгаалж “тахимаа өг­сөн” гэж хэлсэн. Нээрээн ч Та­ны зүт­гэж, шинэчилж, өдий зэ­рэгт өн­дийлгөж хүргэсэн МАХН-ын удирдлагад байгаа цөөн тооны хүн, тухайлбал МАХН-ын дарга, Сон­гуулийн төв штабын дарга С.Баяр сонгуульд нэр дэвшигчээ ялуу­­лах гэж биш, харин үйлдэл, эс үйлдлээрээ ялагдуулах гэж оролц­сон гэсэн яриа хөөрөө, са­нал бодол гадуур элбэг байдаг нь нууц биш. Илэрхий барим­тууд ч бий. Жишээ нь “Зууны мэдээ”-гийн редакц МАХН-ын Сон­гуулийн төв штабын захиал­гаар “Ард түмний Ерөнх­ийлөгч” гэсэн нэртэй нэр дэв­шигчийн тус­гай дугаарыг бэлтгэн боловс­руулж, 700 мянган ширх­гийг хэв­лүүл­сэн. Ажил дээрээ хий­сэн со­ниноо сон­гогчийн хувиар гэр­тээ хүлээн ав­сан хүн “Гараа өргө­нө үү” гэж 55 ажилтнаасаа асуу­сан. “Авсан” гэж хоёрхон хүн ха­риулж байсан. Үү­нийг зуун өрхөд шилжүүлэн бод­вол ердөө дөрвөн хувь нь л нэр дэвшигчийн сони­ныг хүлээж авсан, үлдсэн 96 хувь нь аваагүй гэсэн үг. Сонгуулийн штаб ингэж ажиллаж болдог юм уу?

“МАХН өөрийнхөө бөхийг биш өрөөлийн бөхийг засчих­лаа” гэ­сэн онож хэлсэн үгний нэг л ба­­талгаа шүү дээ. Та ийм то­дор­хой баримтуудыг том, бага гэл­гүй яри­вал илүү ойлгомжтой болно. Юм боддог, цаадах наа­дахын уч­рыг тунгаадаг хүмүүс дорх­ноо ойл­­гоно.  Саяхан теле­ви­зээр ца­цагд­­­сан, сэтгүүлч Ш.Гүр­базартай хий­­­сэн ярилцлагадаа  луйвар бул­хайг илчилж үнэнийг хэлж байна гэж Энхбаяр Ерөн­хийлөгч хэллээ, нээ­рээ тэгж хэл­сэн юм уу хэмээн улс төрийн хү­рээ­нийхэн ч, жи­рийн иргэд ч ярьж шуугиж бай­на. Зарим нь “ёс­той үнэнийг хэлж, загатнасан га­зар маажлаа” гэж хэлж байхад, за­­рим нь санд­ралдаж ил, далдаар эр­­гээд Тань руу дайрч байх шиг…

-Уг нь сэтгүүлч Ш.Гүрбазартай ярил­цахдаа үнэнийг илчлэн хэл­чихсэн, хариулчихсан шүү дээ. Нэгэнт Та хариулт нэхсэн асуулт тавьсан учраас би бодит үнэнийг шууд хэлье. Хэн нь эмзэглэж, хэн нь өөрөө нуугдаж бусдад захиалга өгч үнэн үгийн эсрэг дайрч байгаа нь ойлгомжтой шүү. Би Ерөн­хий­лөгчийн сонгуулийн тухай нуу­сан, хаасан үнэнийг хэлэлгүй өдий болтол дуугүй байсан. Ингэ­сэн нь харин миний буруу ч байж магадгүй. Зарим нь намайг тэр чигээрээ дуугүй байгаад байгаасай гэж бодсон, хүссэн ч байх.

“Унасан бөхөд шалтаг мундах­гүй” гэж хэлэх вий хэмээн эхэн­дээ болгоомжилсон. Гэтэл худлаа ч байсан түрүүлж дуугарсан нь хождог тийм цаг үе болчихсон учир дуугүй байгаад байж болох­гүй юм байна. Хамгийн хачир­хал­тай нь Ерөнхийлөгчийн сон­гуу­лийн тухай худал үгийг МАХН-ын дарга, Сонгуулийн төв шта­бын дарга Баяр хэвлэл мэдээллээр эхэлж цацсан явдал. Дахин хэ­лэ­хэд худал юм ч их яригдсан. Ба­тал­гаа шаардагддаггүй учир ху­дал үгийг түрүүлж хэлж цаг хож­но. Тэгээд “үнэн” болтол нь олон дахин давтана. Харин бодит үнэн заа­вал баталгаатай байх ёстой уч­раас түүнийгээ олох гэсээр цаг алд­даг тал бий. Гэхдээ нэг үнэн хэдэн арван худлаас илүү жин дар­­даг учир хожуу дуулдсан ч яваан­даа ялна. “Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулай гүйцнэ” гэд­гийн учир үүнд оршино. Энэ бүх учир шалтгааныг харгалзан үзээд өн­гөрсөн Ерөнхийлөгчийн сон­гуулийн дүнгийн талаар хожуу­хан ч гэсэн үнэнийг хэлье гэж бод­­сон юм. Цаг хугацаа ч хан­галт­тай өнгөрлөө. Юм ухаардаг, эс­хүл ухаарахыг хүсдэг хүнд ан­заарагдаж ойлгогдох хэд хэдэн үйл явдал боллоо шүү дээ.

Хууль зөрчсөн элдвийн зөрч­лийг илрүүлж, яг шударгаар са­налын хуудсыг тоолбол ард түмэн маань надад итгэл үзүүлж, дахин Тө­рийн тэргүүнээр сонгосон. Ард түмэн, сонгогчиддоо баярла­лаа гэхээс өөр аргагүй.

Бүр товчхон хэлбэл улсын хэм­жээнд ялаад Улаанбаатарын зур­гаан дүүрэгт  луйвардуулаад дуус­сан. Сонгуулийн луйвар булхайн тухай бид өмнө нь ч их ярьсан. 7 ду­­гаар сарын 1-ний үйл явдал ч сон­­гуулийн луйвартай холбоо­той­гоор өрнөсөн шүү дээ. Уг нь на­­мууд нэг нэгнийгээ луйвардлаа хэ­­мээн дайрдаг байсан. Урьд өм­нө хэзээ ч, ямар ч сонгуулийн үед бай­гаагүй онцлог нь МАХН-ын удирд­лагын, хуруу даран тоолбол га­рын таван хуруунд багтах цөө­хөн хүн сонгуулийн ялалтын тө­лөө нойроо хугаслан, хоолоо ха­гас­лан зүтгэж байсан намынхаа мян­­га, мянган гишүүд дэмжигч­дээ доромжлон, саналаа өгсөн олон зуун мянган сонгогчдоо үл тоом­сорлон, намдаа ялалт авчра­хын төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүт­­гэсэн нэр дэвшигчээ хууран мэ­­хэлж санаатайгаар “унагаасан”. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн луйврыг 2008 оны УИХ-ын сон­гуу­лийн зарим тойрогт туршиж үз­чихээд, тэр ов мэхээ давтан хийсэн ч гэж хэлж болно.

Намайг намын даргаар ажил­лаж байхад намын удирдлагын хү­­рээнд нэг нэгэндээ гомдсон, эс­хүл үл ойлголцсоноос болоод сон­гуульд нэг нэгнийхээ нэрийг дэв­шүү­лэхгүй байх, эсхүл бүр аюул­тай нь нэр дэвшсэн хүнийхээ эс­рэг ажиллахыг завдах гэдэг бай­сан. Тэд хэдийгээр удирдлагын бү­­рэлдэхүүнд багтдаг ч гол ха­риуц­­лагыг үүрдэггүй тул тиймэр­хүү маягаар хувийн сэтгэлийн хө­дөлгөөнд автамтгай байдаг. Ха­рин намын дарга бол гол хариуц­ла­­гыг үүрч байгаа албан тушаалт­ны хувьд энэ бүх зөрчлийг арил­гах, зохицуулах үүрэгтэй байдаг. Би тийм л зарчмаар ажиллаж ир­сэн. Хэнбугай ч байсан нэр дэв­шиг­чээ ялуулахын тулд нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэдэг байсан, бус­дыг ч хоёргүй сэтгэлээр ажил­ла­­хыг шаарддаг, зохицуулдаг бай­сан. Тийм ч учраас МАХН-ын Ерөн­хий нарийн бичгийн дарга, намын даргаар найм, есөн жил ажил­лахдаа намаа нэг ч сон­гуульд ялагдуулаагүй болов уу. Би мундагтаа биш, зарчим зөв бай­­сан учраас ялж байсан, ялаг­дах­­гүй байсан гэсэн үг.

Ардчилсан нам, түүний нэр дэв­­шигчийг сонгуульд булхай­тай­­г­аар ялсан гэж буруутгаж бо­лох боловч энэ ажлыг зориуд са­наатайгаар гардан зохион бай­гуул­сан, эсхүл луйврыг мэдсээр байж таслан зогсоогоогүй МАХН-ын цөөн тооны удирдах бүрэл­дэ­хүүн, бүр тодорхой яривал намын дарга, Сонгуулийн штабын дарга Баяртай хариуцлага тооцох нь шударга ёсонд нийцнэ.  

“Засуул нь өөрийнхөө бөхийг биш өрөөлийн бөхийг засчихлаа” гэж Тангадын Галсан гуай ган­цаа­раа хэлээд байгаа юм биш шүү дээ. Олон хүн ингэж ярьж байгаа. Харин Тангадын Галсан гуай илүү онож хэлсэн учир хүмүүс үгийг нь иш татаад байгаа юм. Ажигч, юмны цаа­дах, наадахыг тун­гаан бодож, олж харж, онож хэлж  чаддаг хү­ний үг. Ийм луйв­рыг  үнэнээр нь тогтоож, эртхэн тас­лан зогсоох­гүй бол нам да­раа, да­раагийн сон­гуульд өө­рийнхөө эсрэг ажилладаг, өөрөө өө­рийгөө уна­гадаг, нэг ёсны “амиа хор­ло­дог” зур­шилтай болно. Ер нь нам өө­рийнхөө нэр дэв­шиг­чийг зо­риуд унагах гэж сонгуульд орол­цоод яах юм бэ. Нам гэж бай­гаад яах юм бэ гэсэн асуулт  өөрийн эрх­­гүй гарна биз дээ?

“Тахимаа түргэн өгсөн”-ий хувьд хэд хэдэн учир шалт­гаантай. Нэгдүгээрт, би “сон­гуулийн дүнг хүлээн зөвшөөр­лөө” гэж хэлээгүй.

Харин “СЕХ-ны танилцуулсан дүнг хүндэтгэж байна” гэж хэл­сэн. Ялгаатай байгаа биз? СЕХ маань яаж ажилладаг байгуул­лага билээ гэдгийг та бид сайн мэднэ. Хүсэлдээ ч, хүндээ ч, хуулиндаа ч байдаг биз. Сон­гуулийн дүн, СЕХ-ны танилцуул­сан дүн хоёр тэр болгон нийл­дэггүйд л гол учир нь байгаа юм. Уг нь яв цав нийлж байх ёстой юм шүү дээ.

Харин намайг сонгуулийн дүнг хүлээн зөвшөөрөх нь зүйтэй гэсэн байр суурийг илэрхийлэхэд намын дарга Баяр их баярлаж байсан. “Таны саналыг намын УЗ-д танилцуулъя” гэж хэлсэн. Танилцуулсныхаа дараа манай өрөөнд орж ирээд “УЗ-ийн ги­шүү­дийн зарим нь уйлж байна. Манай нам үнэхээр зөв хүнээ дэвшүүлсэн байна гэж би хэллээ” л гэсэн. Хожим нь “Үндэсний шуудан” сонинд ярилцлага өгөх­дөө “Буруу хүн дэвшүүлсэн” ч гэх шиг, бас “Сонгуульд ажилласан мянга мянган гишүүдээ гомдоо­лоо” ч гэх шиг учир утга муутай, хоёрдмол зүйл хэлсэн байна лээ. Тэгж яривал сонгуульд ялахын тулд өдөр, шөнөгүй ажилласан жирийн гишүүд, дэмжигчдээ хууран мэхэлж, сонгуулийг зориуд луйвардсан намын дарга, штабын дарга гишүүд, дэмжигч­дээ гомдоосон гэвэл илүү үнэнд нийцнэ биз ээ.

Хоёрт, надад миний албан тушаалаас илүү нийгмийн амар амгалан байдал эрхэм чухал байсан. Тэгээд ч албан тушаалыг авч болсон юм, өгч болно шүү дээ. Сонгуулийн булхайг заавал үймээн самуун дэгдээж, хүний амь нас, эрүүл мэндийг хохироож байж илчлэх гэж оролдох биш хуулийн дагуу тайван замаар тогтоох нь зүйтэй гэж бодсон юм аа.

Гуравт, манай намын удирд­лага сонгуулийн луйвар булхайг илрүүлж үнэн шударга дүн гар­гахын төлөө хуулийн дагуу ажиллах хүсэл сонирхол огт байхгүй нь тодорхой байсан. Нэг жишээ хэлье. МАХН-ын ХХҮ их хуралд бэлтгэх ажлын хүрээнд баримт бичиг боловсруулах хэсэг намын дүрмийн шинэчилсэн найруулгын төсөл дээр ажиллаж байсан. ХХҮ их хурал “шинэч­лэл-хариуцлага” гэсэн уур амьсга­лын дор болохоор байгаа нь мэдрэгдэж байсан тул намуудыг, түүний дотор МАХН-ыг шинэч­лэх гол арга зам бол хариуцлагыг дээшлүүлэх явдал гэж гишүүд, дэмжигчид хүсэн шаардаж байс­ны дагуу дүрмийн төсөлд ч хариуцлагын хэд хэдэн заалт орохоор яригдаж байсан. Би намын даргаар ажиллаж байсны хувьд тэр үеийн намын удирд­лагатай намын хөтөлбөр, дүрэмд оруулах зарим санаа, заалтын тухай нөхөр ёсны зөвлөгөө өгч байсан юм. Тэдгээр заалтын нэг нь “Улс орны хэмжээнд зохион байгуулагддаг УИХ, Ерөнхий­лөгчийн сонгуульд нам амжилт­гүй оролцвол намын дарга, Удир­дах зөвлөл огцорно” гэсэн төсөл байсан. Гэтэл намын Их хуралд хэлэлцүүлэхдээ энэ заалтыг өөрчилж, зөвхөн “УИХ-ын сон­гуульд нам амжилтгүй оролцвол намын дарга, Удирдах зөвлөл огцорно” гэсэн төсөл оруулж батлуулсан байдаг юм. Би тэр үед яагаад хассаныг нь тодруулж асуухад Баяр дарга үүрэг өгч, их хуралд орох баримт бичгийн төслөөс хасуулсан гэсэн хариу сонссон. Энэ мэтээр сонгуулийн өмнө, сонгуулийн үед, мөн дараа нь болсон үйл явдлуудын хоорон­дын холбоог судалбал намын дарга санаатайгаар сонгуулийг амжилтгүй болгохын төлөө “хү­чин зүтгэсэн” нь тодорхой ха­рагддаг.  

Улс төрийн амьдрал тасралт­гүй өрнөн үргэлжилж байдаг учир Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лийг манай намын удирдлагын цөөн тооны хүн, ялангуяа намын дарга Баяр зориуд санаатайгаар үгсэн хуйвалдаж, “өөрийн бө­хийг биш өрөөлийн бөхийг зас­саны” нэг ёсны баталгаа нь Чингэлтэй дүүрэгт болсон УИХ-ын нөхөн сонгууль болсон. “Да­равч далдайна, булавч бултайна” гэдэг биз дээ. Уг нь би Чингэл­тэйд нэр дэвших бодолгүй байсан. Гэтэл намын гишүүд, УИХ-ын зарим гишүүд, хамгийн гол нь Чингэлтэйн иргэд сонгогчдоос нөхөн сонгуульд нэрээ дэвшүү­лэхийг хүссэн санал олноор ирсэн. Социологийн нэг биш судалгаанаас үзэхэд нэр дэвшин ялах магадлал илэрхий өндөр байсан. Нөхөн сонгуульд нэр дэвшиж өрсөлдвөл, нэгдүгээрт, Ерөнхийлөгчийн сонгуультай харьцуулан, хаана ямар булхай гарсныг тогтоож, арилгаж болох юм байна. Хоёрдугаарт, намайг үхэн хатан зүтгэж байгаад Чин­гэлтэйд дэвшүүлэхгүй юм бол тэр нь Ерөнхийлөгчийн сонгууль луйвар байсныг  батална гэж бодсон. Аль нь ч байсан Ерөн­хийлөгчийн сонгуулийн цаадах “нууц”-ыг олоход тус болох байлаа. Харин огт дуугүй байж, хойш суувал сонгуулийн булхай хэзээ ч илрэхгүй юм байна гэж үзээд нэрээ дэвшүүлье гэж бод­сон. Намайг хэн бэ гэдгийг сайн мэдэх учир эгэл жирийн гишүүд, дэмжигчид нэрийг маань намын үүрүүдээс дэвшүүлсэн. Энэ нь иргэд сонгогчдын, томоор хэлбэл нийгмийн санаа бодлын шууд тусгал байсан. Миний дээр хэлсэн таамаглал үнэн болж булхай луйвар нь илрэхээс айсан намын дарга Баяр намайг нэр дэвшүү­лэхгүй байхын тулд ёстой л “хазахаас бусдыг” хийнэ лээ дээ.

Нэр дэвшүүлэх бага хуралд намайг оролцуулаагүй, үг хэлүү­лээгүй, социологийн судалгаа­гаар хэн нь ямар рейтингтэй байгаа юм бэ гэж асуухад хариу­лаагүй. Ийм л юм болсон. Ичмээр юм болсон. Гэхдээ би биш, харин намын олон гишүүн, олон хүн намын даргын өмнөөс ичсэнээ ярьж байсан. Цаанаа Ардчилсан намтай наймаалцчихсан, үгс­чихсэн байсан тул бодит рэйтинг, үнэн дүр зургийг нуух хэрэгтэй байж л дээ. Намын дарга Баяр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа “Манай нам Улаанбаатарт угаасаа 40-өөс илүү хувь авдаггүй юм” гэж худал хэлж, луйвраа нууж байсныг олон хүн мэднэ. “Тэгвэл яагаад дүүрэг, нийслэ­лийн сонгуульд болохоор 60-70 хувь авдаг юм бэ?” гэхээр хий л мөрөө хавчина. Ярьж байгаа юмандаа өөрөө ч итгэлгүй. Тэгээд нөгөө нөхөн сонгуулиар хэдэн хувь авлаа? Өнөөх 60-70 хувь биз дээ? Зургаан хувийн рэйтингтэй нэр дэвшигч 60-70 хувийн санал авсан дүн гаргаж болдог. Тэгвэл яагаад Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лиар 45-48 орчим хувийн рэй­тингтэй байсан нэр дэвшигч үгүйдээ гэхэд 51 хувь авдаггүй юм бэ гэхээр ахиад л мөрөө хавчина.

Инээдтэй ч юм шиг, өрөв­дөлтэй ч юм шиг. Ингэж “хул­гай” газар дээрээ баригдахад хэцүү байсан бололтой. Чухам тиймдээ ч сонинд өрсөж ярилцлага өгч, уснаас хуурай гарах гэж оролдож байна лээ. Би уг нь дахин хэлэхэд энэ тухай ярьдаг юм уу, байдаг юм уу гээд эргэлзэж байгаад худал яриаг дуугүй байж няцаа­даггүй юм байна гэдгийг бодож, хожуу ч гэлээ үнэнийг хэлж байна.

Нөхөн сонгуулиар Ардчилсан нам ч ажиллаагүйг хүмүүс сайн мэднэ. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар “най­маалц­чихсан” байсан тул аргагүй шүү дээ. Монгол Улсын Төрийн тэргүүний суудлыг нэг тойргийн суудлаар “наймаалцана” гэдэг АН-ын хувьд “овоохон наймаа” байгаа биз? МАХН-ын талаас аваад үзвэл аль ч талаасаа “ашиггүй наймаа” болсон.

УИХ-ын сонгуульд ард түмэн саналаа өгөөд байхад намын удирд­лага хариуцлага үүрэхээс зугтсаар байвал сонгуулийн үр дүн нэг ёсны “хүчингүй” болж, улс орны өмнө тулгамдсан асуудлыг шийдэх, алд­вал хариуцлага, оновол гавъяа үүрэх эзэнгүй болно. Хариуцлага хүлээх эзэнгүй гэдгийн цаана, бас хяналт тавих боломжгүй болно гэсэн үг шүү дээ. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд ард түмэн саналаа өгөөд байхад өөр намтай хуйвалдаад сонгуулийг булхайтай болгосон. Тийм учраас АН, түүний нэр дэвшигчийг буруут­гахаасаа илүү энэ бүх будлианыг хутгасан өөрийн намын дарга Баяр­тай хариуцлага тооцох ёстой гэж үзэж байгаа юм. Ингэх нь надад гэхээс илүү намд хэрэгтэй. Цааш цаашдын олон сонгууль биднийг хүлээж байна.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дүнгийн талаар нэг ч удаа албан ёсоор авч хэлэлцээгүй.  Харин санал сэтгэгдэл сонсох хэмжээний хурал ч биш, зөвлөгөөн ч биш юм хийхдээ намайг урихаасаа ичиж, болгоом­жилж байх жишээтэй. Тэр цуглаан дээрээ “буруу хүн дэвшүүлсэн” гэсэн “үлгэр”-ээ яриулж эхэлсэн. Угаасаа насаараа намайг муулж амь зууж яваа хүмүүсээр “муу” гэсэн дүн маньдаа тавиулаад магнайгаа тэ­нийл­гэсэн байх.

-Яагаад Төрийн тэргүүнээ сон­гох сонгуулийг ийнхүү будилуулж өрсөлдөгчдөө тавьж өгөв гэж асуувал олон шалтгаан хэлж болох юм шиг. Гэхдээ нэг шалтгаан нэлээн гол үүрэг гүйцэтгэсэн болов уу. 7-р сарын 1-ний үйл явдлыг хэлж байна. Энэ эмгэнэлт үйл явдал яагаад гарав, үүнд хэн буруутай вэ? хэмээн хүүхдээ, ханиа, эх, эцгээ шоронд хориулсан, шороонд булуулсан, шархтуулж бэртээлгэсэн хүн бүр, ер нь Монголын олон нийт асууж, хариулт нэхэж, үнэнийг эрж  бай­гаа. Энэ асуултанд шударга хариулт өгч чадвал, зохих арга хэмжээ авбал дахин ийм явдал давтаг­дахгүй байх баталгааг бий болно.

Энэ хэрэг явдалтай холбогдуулж хамгийн ихээр шүүмжлүүлж байгаа хоёр хүн бол Баяр, Элбэгдорж нар гэдэг нь нууц биш. Тэр үед аль аль нь УИХ-ын сонгуульд улайран өрсөлдөж байсан намын дарга нар. Энэ хоёр анх үймээн бужигнаан үүсэхэд нөлөөлөөгүй юм гэхэд хүний амь насыг хохироох, хүний биеийг гэмтээх хүртэл дэврүүлэлгүй эв дүйгээр зохицуулах өргөн болом­жийг бүрэн дүүрэн дайчилж ашиг­лаагүй. Санаатай юу, санамсаргүй юу? Хүссэн үү, хүсээгүй юу гэдэг нь тодорхой биш байгаа. Тэгэхлээр 7-р сарын 1-ний асуудлыг “унтуулъя” хэмээн “ойлголцож” Ерөнхий­лөгчийн сонгууль, нөхөн сонгууль хоёроор “наймаалцсан” байж тун болзошгүй гэж хүмүүс таамагладаг шүү дээ? Нээрээн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа энэ хурц асуудал таг чиг болчихсон.

Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа ноён Баяр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн удирдлага, сэтгүүлчид­тэй уулзахдаа бас нэг нууцыг өөрөө задалчих шиг болсон.  Элбэгдорж бид хоёр Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс биш УИХ-аас сонгодог болгож, Үндсэн хуулийг өөрчлөх талаар тохирсон байсан. Харин сонгуулийн дараа Элбэгдорж тохирс­ноосоо буцаад байна гэж хэлсэн. Ардчилсан намын нэр дэвшигчтэй бүр Үндсэн хуулийг өөрчлөх, Төрийн тэргүүнээ сонгох эрх мэдлийг ард түмнээс салгах хэмжээнд наймаа, арилжаа хийдгээ өөрөө батлан хэлсэн гэж ойлгож ч болно. Харин Баяр Таныг буруутгаж, өөрийгөө зөвтгөхөө зогсохгүй, Та бидний энэ ярилцлагыг ч бас л няцаахыг оролдох магадгүй.      

-Энэ асуулт, ажиглалтыг дагаж өөрийн эрхгүй Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн дараа хэн, юу хийх байсан, эсхүл хийхгүй байсан бэ гэсэн асуулт тавигдах ёстой. Эдгээрт хариулах нь өөрийн чинь асуултанд ямар нэгэн хариулт болно биз ээ. Миний хувьд хэрэв шударга сон­гууль болж, Ерөнхийлөгчөөр улиран сонгогдсон бол ийм, ийм юм хийх байсан, эсхүл УИХ, Засгийн газраар хийлгэх байсан, харин ийм ийм юмыг хийхгүй байсан, эсхүл УИХ, Засгийн газраар хийлгэхгүй байсан гэсэн хоёр тусдаа жагсаалт гаргаж болно.

Эхний жагсаалт буюу хийх байсан ажлын жагсаалт гэвэл хамгийн эхэнд нь “Гурван 15-ын бодлого”-ыг эрчимтэй хэрэгжүүлэх зорилт байх байсан. Арван таван жилийн турш эдийн засгаа жил бүр 15 хувиар өсгөе, улмаар хүн бүрт 15 мянган ам.доллар ногддог эдийн засагтай болж, хөгжлийн өндөр төвшинд хүрье гэсэн зорилт бүхий ажлыг шуурхай­лан хэрэгжүүлэх байлаа. Оюутны сургалтын зардлыг төрөөс даадаг болгох, 1 сая 500 мянган төгрөгийг иргэн бүрт өгүүлэх ажлыг ардчиллын 20 жилийн ойтой уялдуулан хийж, энэ баярыг нийт ард түмний баяр болгон тэмдэглэх, “Оюу толгойн гэрээ”-нд гарын үсэг зурахдаа тодорхой хугацааны дараа Монголын талд 51 хувь ногдохоор тохиролцох гээд ажлын гараагаа эрчимтэй эхлэх байсан.

Хоёр дахь жагсаалт буюу хийх­гүй, эсхүл хийлгэхгүй байсан зүй­лийн жагсаалт гэвэл юуны түрүүн Оросын нөхдүүдтэй ярьж ойлголцсо­ноор “Монросцветмет”-ийн өрийг зөвшөөрөхгүй байх, ингэснээрээ улсынхаа өрийг 180 орчим сая ам.доллараар нэмэхгүй байх, 1 сая 500 мянган төгрөгийг олгоогүй мөртлөө Хүүхдийн мөнгө зэрэг нийгмийн халамж, хамгааллын ажлыг зогсоолгохгүй байх, Ардчил­лын 20 жилийн ойг цөөн хэдэн хүний баяр болгохгүй байх, түүний дотор Зоригийн алуурчдыг олоогүй байхад түүнд нэр холбогдож нэр нь олны амнаас ам дамжин яригддаг хүмүүст төрийн өндөр шагнал олгохгүй байх, 7-р сарын 1-ний асуудлыг одооных шиг “найзан дундаа” гэмээр аль ч үгүй эзэнгүй орхигдуулахгүй байх зэрэг байсан болов уу. Дашрамд хэлэхэд, шагнал олгох тухай оносон, оноогүй шийдвэр гарч болно. Харин татгалзах соёл байж болно шүү дээ.

Энэ бүхнийг мөнгөөр хэмжвэл хэдэн зуун сая ам.долларын алдагдал болж байгаа юм. Тухайлбал, саяхан хөгшчүүл, хүүхдүүдэд 70 мянган төгрөг өгсөн. Үүнд олон арван тэрбум төгрөг зарцууллаа. Гэтэл Оросын Их өр эцэслэн шийдвэрлэгдэж, нэгмөр хаагдсан байтал Энхбаярыг л буруут­гахын тулд өөрсдөө “сөхөн” тавьж, улс орноо даруй 180 орчим сая ам.долларын өрөнд орууллаа. Уг нь гадаад харилцааны асуудал дээр хэнбуйгай ч, ямар ч байгууллага Монгол Улсын эрх ашгийн төлөө нэг л дуу хоолой, зарчим, байр суурьтай байх ёстой. Орос нөхөдтэй хамт суугаад бүх юмыг үнэн зөв, үндэстэй тайлбарлавал ойлголцох бүрэн бололцоо байсан. Гэхдээ монголчууд хэн нэгнийгээ муулахын тулд өртэй­гээ “хүлээн зөвшөөрч” байхад тэд “аманд орсон өөх”-ийг хэлээрээ юу гэж түлхэх юм бэ? Үүнд оросууд биш, манай өнөөгийн удирдлага буруутай. Харин хохирогчид нь албан тушаалтнууд биш, ард түмэн болж байгаа юм. Хэрэв тэгж амархан хүлээн зөвшөөрөөгүй бол үгүйдээ гэхэд 70 мянга биш 100 мянган төгрөг хөгшчүүл, хүүхдүүддээ өгч болох байсан. Тэгээд бод л доо. Нэг хариуцлагагүй үг, нэг булхайтай сонгууль ард түмэнд ямар хүнд, ямар өндөр өртөг үнэтэй тусч байна вэ?

Гэхдээ хийх байсан, эсхүл хийх­гүй байсан ажлыг Монгол орон үнэхээр ардчилсан улс мөн юм бол албан тушаалтай байсан ч, байгаагүй ч хөөцөлдөж зүтгэж болно. Тэгэх ч хэрэгтэй. Гагцхүү цаг хугацаа алдагдах аюул, илүү хүч чадал шаардагдах саад бэрхшээл бий тул яг хүссэн үр дүн гарахгүй байх магадлалтай.

Сонгууль нэртэй луйвар байгаа цагт 20 жилийн ойгоо саяхан тэмдэг­лэсэн Та бидний ардчилал байхгүй болно шүү дээ. Хэн сайн хуурч мэхэлсэн нь, хэн хэлсэн ярьснаа мартсан нь хождог нь бас л ардчилал биш. Одоо хараад байхад худлаа ярьж, хуурч мэхэлснээ улс төрчид шалавхан мартуулахыг хичээдэг болж. Өөрсдөө мартвал хүмүүс ч мартана гэж тэд боддог бололтой. Ард түмэн дэндүү олуулаа учраас нэг хэсэг нь мартсан ч, нөгөө хэсэг нь мартахгүй. Биелүүлтэл нь сануулна, шаардана, биелүүлэхгүй хуурвал хариуцлага тооцно. Энэ чинь бас л ардчилал шүү дээ.

Сүүлийн үед  сонгууль ч байсан, төр засгийн, эсхүл намын ажил ч байсан тэрэндээ эзэн болж хийхийн оронд эзэнгүйдүүлж орхидог, ха­риуц­­лагаас бултдаг “моод” дэлгэрч байх шиг. Ийм “урваач шарваач” улс төр газар авбал нэг хүнд биш, нийт улс оронд хортой. Албан тушаал нь байгаа мөртлөө ажил хийхгүй, амарч зугаалаад ч байх шиг, амарч зугаа­лаад байгаа юм уу гэхлээр ажил хийх гээд ч байх шиг. Нэг нь ажлаа өгчихсөн ч юм шиг, үгүй ч юм шиг, нөгөөх нь ажлаа авчихсан ч юм шиг, үгүй ч юм шиг байна шүү дээ. Ёстой нөгөө “эргэл­зээ” гэдэг шог чинь энэ байх. Ард түмний итгэлийг дааж хариуцлага хүлээнэ гэдэг албан тушаалаа ашиг­лаж мөрийтэй тогло­хоос их өөр зүйл байгаа юм даа.

ДЭЛХИЙД БАЙДАГГҮЙ БАНКНЫ БАЙХГҮЙ ДАНСАНД БАЙХГҮЙ МӨНГӨ БА СОНГУУЛЬ

-Луйврын сонгуулийн бас нэг жишээ. Үйлдвэр, худалдааны яамны Төрийн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байхдаа төсвийн хөрөнгө мөнгөөр мөрийтэй тоглож алдаад оргон зайлж, олон улсад эрэн сурвалжлагдаж байгаа Сүрэнхор гэдэг хүний нэрийг ашиглан Таны эхнэрийн “Suisse Credit” хэмээх банкны хадгаламжийн дансыг “хайж олсон” гэсэн  шуугиан дэгдээж, тэр нөхөр сонгуулийн маргааш л “гавъ­яа байгуулчихсан” хүн шиг эргэж ирнэ, тэр үед өөрийг нь өөрийнх нь хийсэн хэргийг өршөөгөөрэй гээд байсан яасан бэ? Бүтэн жил боллоо шүү дээ. Рок попын оддын хамтран бүтээсэн, бас ч гэж сонгуулийн хандивын мөнгөний багагүй хэсэг нь зарцуулагдсан дууны клипэнд нэр дэвшигч Таны нүүр цухуйлгүй байсаар сонгууль дууссан. Харин бүх зүйл өнгөрсөний дараа зарим нэг нь “Өө энэ чинь сонгуульд зориулсан, Энхбаярыг дэмжсэн дуу байсан юм уу?” гэж тэр хойно ойлгож байх жишээтэй …

-Манай Цолмонгийн нэр дээр “Suisse Credit” хэмээх байдаггүй банкинд 1,3 тэрбум ам.доллар байна, сонгууль дууссаны дараа энэ тухай дэлхий даяар зарлана гэж олон улсад эрэн сурвалжлагдаж байгаа Сүрэнхор гэдэг залуугийн нэрээр гүтгэлэг “үйлдвэрлэн” тараасан. Намайг сонгуулийн өмнөхөн Бээжинд очиж тэр банкныхантай уулзаж “сонгууль өнгөртөл битгий зарлаарай” гэж гуйсан хэмээн гүтгэсэн. Нэгдүгээрт, дахин хэлье. “Suisse Credit” гэдэг банк энэ дэлхийд байхгүй. Харин “Credit Suisse” гэдэг  банк бий. Дэлхийд алдартай банкны хоёр үгнээс бүтдэг оноосон нэрийг урд хойно нь оруулан сольж, ард түмнийг хуурсан. Жишээ нь “Талх чихэр” компанийг “Чихэр талх” гэж болох­гүй биз дээ? Төстэй сонсогдоно, төөрөгдүүлнэ гэж бодоод санаатай­гаар иймэрхүү арчаагүй гүтгэлэг “үйлдвэрлэж” тараасан. Байдаггүй банкинд данс нээгээд, тэр их мөнгийг хадгалж байна гэвэл үлгэрт ч гарахгүй худал зүйл болно.

Хоёрдугаарт, өөрийгөө яая гэж байгаа сэжигтэн, олон улсын цагдаад эрэн сурвалжлагдаж байгаа хүн яахаараа банк санхүүгийн хамгийн өндөр нууцлалтай Швейцар Улсад дуртай дансаа “мэдэж” нэхээд явж байдаг “дэлхийн хэмжээний мөрдөн байцаагч” болчихсон байдаг билээ? Сонгуулийн маргааш эх орондоо ирээд энэнээс илүү юм илчилнэ гэж Сүрэнхор хэлсэн мэтээр түүний нэрээр “үйлдвэрлэгдсэн” захидалд өгүүлсэн байсан. Гэтэл Сүрэнхор одоо хүртэл ирээгүй л байна. Сонгууль дуусмагц Швейцарийн банк тэрбум гаруй ам.доллартай дансыг “дэлхий даяар зарлана” гэсэн яасан бэ? Бүгд худал, гүжирдлэг.

Үнэн хэрэг дээрээ хадам ээжийн маань бие муудаж, Бээжинд яаралтай эмчлүүлэх шаардлага гарсан. “Өвчин хэлж ирэх биш хийсч ирдэг”. Энэ тухай Бээжин дэх манай Элчин сайдын яамныхан ч сайн мэдэж байгаа. Би нэг их мундаг гэж өөрийгөө хэлэхгүй. Зүгээр л хүргэн хүүгийн хувьд Ерөнхийлөгч байна уу, ерийн иргэн байна уу эргэж очсон юм. Хэний ч амьдралд тохиолддог өвчин зовлон дээр тоглож гүжир­дэнэ, манай улс төр, улс төрчид тэгтлээ ялзарсан, эвдэрсэн гэж хэн санах билээ. Мушгиж далимдуулах нь гэж мэдсэн байлаа ч хүн чанараа гээж, хүргэн нь болсноо мартаж, хүний ёсноос гажиж чадахгүй ээ. Ингэж явах шаардлага гарсан тухай би тэр үеийн УИХ-ын дарга, Ерөн­хий сайд гээд Үндэсний Аюулгүй байдлын зөвлөлийн гишүүдэд албан ёсоор мэдэгдэж, ТЕГ-ын даргад хэлээд явсан. Харин ТЕГ-ын дарга “Сонгууль өнөө маргаашгүй эхлэх гэж байхад явах хэрэг байна уу? Сүүлд нь мушгиж гүжирдэх вий” гэж хэлж байсныг санаж байна. Хариуд нь би “Хүмүүс тэгтлээ ялзраагүй байлгүй дээ” гэсэн ухаан­тай юм хэлсэн.

Тийм банк ч байхгүй, тийм данс ч үгүй, тийм болохоор тэнд нэг ам.доллар ч байхгүй, байхгүй банк нь “зарлахгүй”, “байлгаж олсон” гэх “Сүрэнхор” нь ч сураггүй бүтэн жил боллоо.

ТӨЛБӨРИЙН ТОГТОЛЦООНЫ БОХИР УЛС ТӨРИЙГ ХАЛЖ, ХАРИУЦЛАГЫН ТОГТОЛЦООНЫ ЦЭВЭР УЛС ТӨРИЙГ БИЙ БОЛГОЁ

-Танай нам 1996 оны сонгуульд ялагдсан. Гэтэл Та цоо шинэ баг байгуулаад 2000 онд үнэмлэхүй ялалт байгуулж, МАХН дахин хүчээ авсан тухай Та бид хоёр ярилаа. Харин тэр үед Таныг дагаж улс төрд орж ирсэн нэлээд хүмүүс саяын сонгуульд Таныг дэмжээгүй ч гэх шиг, бас сонгуулийн дараа зарим нь хөндийрсөн ч гэх шиг яригддаг. Тэд яагаад ийм жудаггүй зан гаргадаг юм бол?

-Нэг их сүйд болчихсон юм байхгүй дээ. Миний хувьд олон жил бусдын алдааг өөр дээрээ үүрч, амжилтыг өөрсдийнх нь хэмээн ойлгож, бас ойлгуулж явсан. Сайн­даа юу, үгүй юу гэдгийг хэлж мэдэхгүй юм. Хүн хүн өөрийнхөөрөө хэлнэ биз. Ямар ч байсан тэгэхээс өөр арга байгаагүй. Одоогийн Цэцийн дарга, тэр үед УИХ-ын орлогч, олонхийн бүлгийн дарга байсан Бямбадорж нэг удаа надад “Манай намынхан таны нэрийг их ашиглаж байна. Үүнийг таслан зогсоохгүй бол хожим хойно нэр хүндэд их хортой болно шүү” гэж хэлсэн юм. Би хариуд нь “Нэрээ ашиглуулахыг хориглох бололцоогүй биз дээ. Ажил төрөл нь бүтэж байвал ашиглаж л байг л дээ” гэж хэлж байсан. Тэгж бусдад тусалж явах нь удирдагч хүнд байх ёстой шинж чанар гэж боддог. Харамсалтай нь зарим хүн үнэхээр сайн ажил бүтээхийн тулд миний нэрийг ашиглаж, зарим нь өөрийнхөө буруу үйлдлийг хааж хамгаалах, гүйцэлдүүлэх гэж ашигласан нь хожим хойно мэдэгддэг л юм билээ.

Энэ бүхнийг мэддэг хүмүүс нэр зааж байгаад тэр танд өртэй шүү дээ. Хэн байгаад одоо хэн болчихоод байгаа юм?” гэж хэлдэг л юм. Гэтэл амьдралын бас нэг үнэн бол хүн шууд болон шууд бус утгаараа “өр”-тэй байх дургүй. Уг нь чадалтай, жудагтай хүн “өр”-өө мэддэг, бас “төлөх”-ийг хичээдэг. Заримдаа хүн “өр”-өө заавал “төлөх”-дөө биш, харин түүнийгээ мэддэг, мартдаггүй байх нь чухал. Харин чадалгүй, жудаггүй нь “өр”-өө зориуд мартдаг, бултдаг. “Ойн мод урттай, богинотой, олон хүн сайнтай, муутай” гэдэг биз дээ.

Бид зах зээлийн эдийн засаг гэж ярьдаг. Энэ бол хүний амьдралд хамгийн ойр тогтолцоо ч гэж хэлдэг. Өөрөөр хэлбэл амьдрал бол бүхэлдээ шилжүүлсэн утгаараа хүмүүсийн харилцааны нэг ёсны “өр, зээл”-ийн тогтолцоо. Бид эцэг, эхдээ “өр”-тэй. Үр хүүхдүүд маань бидэнд “өр”-тэй гэж хэлж болно. Нэг нэгээсээ “авлага”-тай, бас нэг нэгэндээ “өр”-тэй гэсэн үг. Гэхдээ шууд мөнгөн утгаар нь ярьж байгаа юм биш шүү дээ. Монголчууд “агтны хариу жилдээ, аяганы хариу өдөртөө” гэсэн мэргэн үг, санаагаар энэ харилцааг зохицуулсан байдаг. Гэхдээ энэ зарчим алдагдвал үнэн шударга ёс алдагдана, ах захгүй болно, хөл толгой хоёр солигдоно.

Энэнтэй адил түүх гэдэг нь үе үеийнхний харилцааны нэг ёсны “өр, зээлийн тогтолцоо” гэсэн үг. Бид өвөг дээдэстээ “өр”-тэй гэж ярьдаг. Мөнгө төлнө гэсэн үг биш шүү дээ. Харин ах захаа мэднэ, өвөг дээдсээ мэднэ гэсэн үг. Алдаа, оноог нь зөв дэнсэлж, сургамж ба бол­гоомж­лол, зориг ба итгэл авч амьдарна. “Хойч үедээ бүрэн бүтэн улс орноо, байгаль орчныг хүлээл­гэн өгнө, өр шилжүүлэхгүй” гэж ч ярь­даг. Нэг үе нөгөөдөө “өр”-тэй, нэг нэгээсээ “авлага”-тай байна гэд­гийн цаана хэл, соёлоо хадгалах, эв нэг­дэлтэй байх, нэг үндэстэн гэдгээ байн­га мэдэрч, мэдэж байх тухай юм.

Сүүлийн үед үндэсний үзлийн тухай их ярьж байна. Өөртөө ташуур өгдөг, өөрийгөө хөгжүү­лэхэд тус дэм болдог үндэсний үзлийн тухай ярьж байгаа бол хамгийн түрүүнд дэмжих хэрэгтэй. Харин бусдыг дайрч доромжлоход ашигладаг, өөрийнхөө муу, арчаа­гүй байгаагийн бурууг бусдаас эрж хайж олоход хэрэглэдэг үндсэрхэг үзэл бол эсэргүүцэх хэрэгтэй. Өөрийн хөгжлийг түргэтгэсэн үндэсний үзэл бол нийгмийн харилцаанд хүмүүсийн хооронд, түүхийн хугацаанд үе үеийн хоо­ронд буй болсон “өр, авлага”-ын харилцааг хариуцлага, ах зах, үл мартах зарчмаар шийдэхийг эрхэм­лэдэг, хэлсэн үг, хийсэн үйлдэлдээ эзэн болдог, улмаар улс орондоо жинхэнэ эзэн болдог үзэл гэж ойлгож байна.

Үндэсний үзэл бол хэсэг хүн өөрсдийгөө нэг үндэстэн хэмээн мэдрэх, мэдэх тухай ч юм гэж хэлж болно. Тэгвэл тэгж мэдрэх, мэдэх нарийн холбоос нь нэг нэгдээ “өр”-тэй, нэг нэгээсээ “авлага”-тай байх явдал. Өнөөгийн бидний хувьд манай эх орон бол өвөг дээдсээсээ өвлөн авсан “авлага”, харин хойч үедээ улам баяжуулж өвлүүлэн өгөх ёстой “эрдэнэ”. Үүх түүх, хэл соёлоо, улс орноо, түүнийхээ эрх ашгийг сайн мэдэхгүй бол “авлагаа” бүрэн дүүрэн авч чадахгүй байна гэсэн үг. Үүх түүхээ дураараа өөрчилж, хэл соёлоо устгаж, улс орныхоо эрх ашгийг хөсөрдүүлвэл дараагийн үедээ “өр” л үлдээнэ гэсэн үг. Үүний тулд энэ нарийн нандин харилцааг мэддэг, мэдэрдэг үндэстэн болох, бас байнга тийм байх ёстой. Ийм үндэстэнд хөгжил дэвшил рүү зоригжуулсан үндэс­ний үзэл заавал хэрэгтэй.

-Та олон удаа яриад байдаггүй. Хүлээж тэвчиж,  арга буюу шударга үнэний төлөө чангахан дуугарлаа гэж байна. Улс төрийн хүрээнд нэг ярилцлага өгөхөд чинь л овоохон цочроо доргион үүсчих юм. Мон­голд өвөл зуд, хавар жагсаал, зун наадам, намар найр болдог. Улс­төрийн хавсарга шуурга ширүүсдэг хаврын эхэнд ярилцлага өгсөн тань улс төрийн үйл ажиллагаагаа идэвхжүүлэх цаг гэж үзсэнийх үү? Эсвэл Төрийн тэргүүний тамгыг хүлээлгэж өгөхийнхөө өмнөхөн “Би ард түмэндээ өртэй. Ард түмний итгэл, дэмжлэгээр надад хуримт­луулсан туршлага, олсон мэдлэг, тогтоосон харилцаа, хийсэн ажил бий. Энэ бүхнийг ард түмэндээ зориулна. Гэхдээ хийх ёстой ажил түүнээс ч их байна” гэж, нэг ёсондоо төр, түмэндээ зүтгэсэн хэвээр байна гэж мэдэгдэж байснаа нотолж буй хэрэг үү?

-Үнэн үгэнд дургүй, үхтлээ айдаг хүмүүс сандралдан, өөрсдөө шууд, эсвэл өөр хүнээр дамжуулж эргэж ноцдог. Тэгэх тусам нь үнэн улам тодордог. Ер нь улс төр, төр түмэнд зүтгэнэ гэдэг хоосон ярьж, худал амлахын нэр огт биш. Зөвхөн албан тушаал авах нь ч улс төрийн зорилго биш. Асуудал шийдэж, ажил хийж, гарц олж, тархиа гашилгаж, сэтгэлээ өвтгөж, үгээ үйлдэл болгож, үйлдлээ үр дүнд хүргэхийг би улс төр, улс төрчийн зорилго гэж ойлгодог. Хэлсэндээ хүрч, амласнаа биелүүлж, хоосон яриа биш бодитой ажил хийхийг улс төр гэж ойлгодог. Тэр нь заавал сандал бөглөж, ширээ тохойлдож байж бүтдэг ч юм биш. Улс төрчийг хэлсэн гоё үг, суусан сандал нь биш хийсэн ажил, хүрсэн үр дүн нь тодорхойлдог гэдэгт би эргэлз­дэг­гүй ээ. Их өрийг тэглэсэн, Мянганы сорилтын сангаас 285 сая долларын буцалтгүй тусламж авах хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан, Мянганы замыг эхлүүлсэн гээд хийсэн ажил бага биш гэдгээ би сайн мэднэ. Гэхдээ хийх ажил нь түүнээс хавьгүй их гэдгийг бүр сайн мэднэ.

Хэн сайн хуурсан нь, хэн хэлс­нээ мартаж бултсан нь хождог, хамтарч том том, хүнд хүнд асууд­лыг шийдэх биш, хамтарч аваад хуйвалддаг улс төр байгаа цагт цөөн дарга нар жаргаж, ард түмэн зовно. Ард түмэн зовж байгаа бол биеэ оторлож, хойш сууж, гараа хумхиж, хараагүй царайлаад суух эрх надад үгүй. Албан тушаалтай ч, албан тушаалгүй ч ард түмнийхээ төлөө зүтгэнээ. Хуримтлуулсан туршлага, олсон мэдлэг, ажил хийх нас аль аль нь байна. Бас зовсных нь төлөө зүтгэх эрх чөлөө нь ч надад бий. Хэлээ билүүдэх нь билүүдэг. Хийж бүтээхээсээ ухрахгүй. Өөрийгөө дэмжих, дэмжүүлэх нь гол биш. Харин залуучуудаа, чадвартай, санаачилгатай, шударга, шийдмэг хүмүүсээ дэмжих нь өнөөдрийн эрхэм зорилт. Зөв улс төр гэдгийн нэг тал нь энэ.

Тэгвэл энэ бүхнийг зөв ший­дэ­хэд юу саад болж байна вэ гэсэн асуулт гарах нь зүйн хэрэг. Шу­луухан хэлэхэд өнөөдөр Монголд “рент”-ийн буюу “төлбөрийн тог­тол­цоо”-ны гажиг үүсэн тогтсон байна. Цөөн бүлэг хүмүүс албан тушаал, авлига хахууль, алт мөнгөөр бие биендээ тал засан “төлбөр” төлж, нэг нэгнийгээ хаацайлан хамгаалж, харин ард түмнээ үл тоон амьдардаг гажуудлыг олон улсад “төлбөрийн тогтолцоо” гэж томъёолдог.

Бүр энгийнээр хэлбэл өнөөдөр ард түмэн зовж, дарга нар жаргасан тийм цаг үе байна. Гэхдээ би энэ үгийг албан тушаалаа өгчихөөд хэн нэгэнд гомдоод хэлж байгаа юм биш шүү. Миний үг албан тушаал­тай байсан ч, албан тушаалаа өгсөн ч өөрчлөгддөггүй. Оросын том улстөрч, нэртэй эдийн засагч Егор Гайдарыг Монголд айлчлахад, түүнийг гадаадын бусад зочидтой хамт хүлээн авч, үдийн зоог барих үеэрээ би яг энэ үгийг хэлж байсан юм. Егор Гайдар надаас “Монголд байдал ямар байгаа вэ?” гэж асуухад би хариуд нь “Болж байгаагаасаа болж бүтэхгүй нь их байна даа. Яагаад гэвэл дарга нар бидэнд бүх юм болж байгаа мэтээр бодогдож байхад ард түмэн болохгүй байна хэмээн үзэж байна. Товчхон хэлэ­хэд, дарга нар бид жаргаж, ард түмэн зовж байна” гэж хариулсан. Тэрээр “Хэзээ, хаана, ямар улсын Ерөнхийлөгч ингэж хэлж ярьж байсныг би мэдэхгүй, санахгүй юм байна” гэж гайхаж байсан. Одоо­гийн Ерөнхий сайд Сү.Батболд тэр ярианд Гадаад хэргийн сайдын хувиар оролцсон. Энэ бол зөвхөн гадаадын хүнд зориулсан үг ч биш. Одоо хэлж байгаа үг ч биш. Ерөөсөө үг төдий ч биш. Бидний амьдралын гоёл чимэггүй үнэн.

Уг нь бид гадаадынханд “Мон­гол орон бол ардчилсан хувьсгалыг улс төр, эдийн засгийн салбарт нэгэн зэрэг амжилттай хийсэн орон. Монгол Улс бол Номхон далайн эргээс Газрын дундах тэнгис хүр­тэлх уудам нутагт оршиж буй цорын ганц ардчиллын арал” гэж хэлж, өөрсдийгөө магтах дуртай хүмүүс шүү дээ. Гэтэл үнэн хэрэг дээрээ ардчилал гэдэг үгээр мөн ч олон хүн мөн ч их алдаа дутагдлаа хаацайлж, баллуурдлаа даа.

Ардчиллыг хэдхэн хүн “хувьч­лаад авчихсан” л байгаа гэдэг нь нууц биш. Уг нь аль ч утгаараа энэ үг, энэ ухагдахуун аль болохоор олон хүнд, бүр нийт ард түмэнд хүртээлтэй баймааж нь Монгол оронд ардчилал батжиж бэхжинэ. Ардчилал гэдэг ард түмнийхээ дуу хоолойг сонсоно, тэднийхээ хүсэл зорилгыг үйл хэрэг болгоно гэсэн үг. Гэтэл дарга нар жаргаж, ард түмэн зовно гэдэг бол иргэдийнхээ үг, хүсэл эрмэлзлэлийг дээрээ сонсохгүй байна, өөрсдөө санаанд орж ирснийгээ ард түмэнд тулгаж байна гэсэн үг. Ийм ардчиллын биш, бүр хүчирхийллийн гэж хэлж болох аргаар нэг их хол явахгүй нь ойлгомжтой.

-Таныг “Хийсэн ажил­тай, хэлэх үгтэй хүн” гэдэг. Таны эхлүүлсэн ажил, боловсруулж батлуулсан хууль, шийдвэр хэр өрнөж үргэлжилж байна вэ? Мян­ганы зам, Бүсчилсэн хөгжлийн үзэл баримтлал, Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого Энхбаяр гэдэг Ерөн­хий­лөгчийн хувийн ажил биш. Төрийн бодлого, шийдвэр үргэл­жилж, залгамжлагдаж байх ёстой учраас ингэж асууж байгаа юм.

-Мянганы замыг “Мянгуу­жин­гийн зам” гэж л байсан. Одоо тэгж хэлж байсан хүмүүс өөрсдөө Мян­ганы замын хажуугаар биш дээгүүр нь цаг товчлон тав тухтай явж байна. Хөдөөг хоттой холбосон, хөгжил дагуулсан ард түмний зам болон сунаж байна. Бүр ч урт зам тавих ёстой.  Эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээ, Чөлөөт бүсийн нэгдсэн бодлого, газар хувьчлал, Их өрийг тэглэсэн зэрэг ажлууд бүгд цагаа ол­сон зөв шийдвэрүүд байсан. За­ри­мыг нь санаатай, санаагүй саа­туулж, хүчингүй болгох гэсэн оролд­­­логууд ч бий. Гэхдээ зөв юм зөв л байдаг учраас санаанд хүрэ­хээр хурдтай биш ч гэлээ ажил үр­гэл­­жилж, асуудал шийдэгдсээр л байна.

Ерөнхийлөгч санаачилж, олон эрдэмтэн мэргэд ухаан бодлоо шингээж, УИХ хэлэлцэж баталсан “Үндэсний хөгжлийн цогц бод­лого”-ыг хэрэгжүүлэх ажлын явц удаашралтай байна. “Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого” бол мө­рөөд­лийн жагсаалт огт биш. Аливаа улс орны, ялангуяа манайх шиг хөгжиж байгаа ядуу буурай орны хөгжлийн асуудал нэг, хоёрхон байдаггүй. Харин бүр олон байдаг. Тэдгээрийг шийдэх арга нь иж бүрэн, цогц байх ёстой. Ийм бод­лого хүн бүрийг, сум, аймаг бүрийг, салбар бүрийг  багтааж, Монгол орон даяар хэрэгжиж байж монголчууд сайхан амьдарна. Ингэснээр зүгээр нэг үлгэн салган амьд явах биш, бүр хүн шиг амьдрах баттай үндэс суурьтай болно. Асуудлыг олон талаас нь харж судалж, иж бүрэн цогц байдлаар нь тооцож чадах эрх мэдэлтэн, хүчтэй баг л  Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогыг баримт­лан ажиллаж, зорилтод нь хүрэ­хийн төлөө зориглон зүтгэж чадна. Нэг, хоёрхон талаас нь өрөөсгөл ханддаг, дутуу хардаг бол, өөртөө итгэдэггүй бол  “Үндэсний хөгж­лийн цогц бодлого”-ыг шүүгээндээ мартаж, тоосонд даруулах нь амар байх болно.

МОНГОЛЧУУД 15, 20 ЖИЛИЙН ДАРАА 51 ХУВЬ БУЮУ ДАВУУ ЭРХ ЭДЛЭХЭЭР ОЮУТОЛГОЙН ГЭРЭЭГ БАЙГУУЛАХ САНАЛТАЙ БАЙСАН. АРД ТҮМЭНД Ч ШУДАРГА ХҮРТЭЭМЖТЭЙ , ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАГЧ, ОЛОН УЛС, БАНК САНХҮҮГИЙН БАЙГУУЛЛАГА Ч ДЭМЖИН ЗӨВШӨӨРЧ БАЙСАН АЛТАН БОЛОМЖИЙГ БИД АСГААД АЛДЧИХСАН

-Улс орны нийгэм, эдийн засаг, улс төрийн том шийдвэрийг гаргаж, төрийн өндөр албан тушаал бүх­нийг хашиж явсан улс төрчөөс “том” сэдвээр асуулт асуухгүй өнгөрч болохгүй нь. Оюутолгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээний Техник эдийн засгийн үндэслэл буцаагдлаа. Та Оюутолгойн гэрээг яагаад шүүмжилдэг юм бэ? Төмөр замын талаар ч эсрэг, тэсрэг хэрүүл маргаан их байна. Эх орны хишиг, Эрдэнийн хувь, 1,5 ба 2,5 сая төгрөгийг өгөхгүй луу унжиж, цагаан сарын өмнө 70 мянган төгрөгөн дээр шинэлэх гэсэн хөгш­чүүд, хоногийн бор хоолтой, үгүй­тэй хүмүүс хонон өнжин дугаарлаж авах шиг боллоо.

-Шуудхан хэлэхэд би Оюутол­гойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд шүүмжлэлтэй ханддаг нь үнэн. Ерөнхийлөгч байхдаа ч тийм байр суурьтай байсан. Гэхдээ хүний ажлыг хийлгэхгүй нураахын тулд биш, харин хамгийн зөв гарц олъё гэж бодож ханддаг юм. Уг нь миний санал бол дэндүү тодорхой санал. М.Энхболд, С.Баяр нарыг Ерөнхий сайд байхад нь  “Оюу­толгойн гэрээ”-г Монгол Улсад, монголчуудад ашигтай тодорхой зарчмуудад тулгуурлан байгуулъя гэж шахаж шаарддаг байсан.

Их бүтээн байгуулалтыг цаг алдалгүй эхлүүлэх ёстой ч одоо­хондоо бидэнд техник, технологи, хөрөнгө мөнгө байхгүй, нарийн мэргэжлийн боловсон хүчний нөөц тааруухан байгаа нөхцөл байдлыг тооцож үзээд тодорхой хэдэн зүйл дээр хатуу тохиръё гэдэг саналыг гаргасан. Нэгд, монголчууд арга­гүйн эрхэнд, их бүтээн байгуу­лал­тыг цаг хугацаатай уралдан эхлүү­лэх үүднээс “Оюутолгойн гэрээ”-г нэн даруй байгуулах нь зөв. Эхлээд давуу буюу 51-ээс дээш хувийг хөрөнгө оруулагчдад эзэмшүүлэх нь ч зөв. Хоёрт, харамсалтай нь өнөөдөр ийм нарийн гэрээг боловс­руулдаг олон улсын эдийн засагч, хуульч нь, тооцоо үндэслэлийг нь боловсруулдаг байгууллага нь бараг байхгүй. Гэхдээ бид 15 юм уу, хорин жилийн дараа олон улсын сайн хуульчид, эдийн засагчид, банк санхүү, судалгааны байгууллага, инженер техникийн боловсон хүчнээр дутахгүй болно. Тэр цагт, хорин жилийн дараа Оюутолгойн ордын давуу буюу 51-ээс дээш хувийг Монголын талд буцаан авахаар гэрээ байгуулъя. Энэ хугацаанд гадаадын компани оруул­сан хөрөнгөө хэд дахин нөхөөд авна. Ийм зарчмаар тохир­вол ажил хурдан эхэлнэ, та нар ч ашиг орлогоо олж авч чадна, манай ард түмэн ч гэсэн ойлгож дэмжинэ гэхэд гадаадынхан ч үндсэндээ зөвшөөрч байсан. Английн хун­тайж, Америкийн элчин сайд, хөрөнгө оруулагчид, гадаадын банк, санхүүгийн байгууллагынхан цөм л ойлгож хүлээн зөвшөөрч байсан. Харамсалтай нь ийм сайхан болол­цоог алдаж, монголчууд их говийн­хоо хөрсөн доорх зэс, алтыг олбор­лож дуустал нь гэрээ байгуулсан гадаадын компанид давуу эрхээ алдаж, өөрсдөө 34 хувьтай л үлдлээ.

Уг нь нэг нь хождог, нөгөө нь хохирдог тэр өнгөрсөн, хоцрогдсон үеийн гэрээ байгуулдаг цаг өнгөр­сөн шүү дээ. Өнөөдөр аль аль тал нь хождог гэрээ байгуулдаг цаг бол­сон. Тийм тохироог бүрдүүл­чих­сэн байсан учраас би өнөөдөр өөрийн­хөө энэ байр суурийг аль алинд нь ашигтай зөв гарц байсан гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа юм, одоо бүр тэр үеэсээ ч илүү итгэлтэй байна.

Алдагдсан боломжийн өртөг их. Илүү ашиг орлого, иргэн бүрт илүү ноогдох хувь хишгээ л алдаад асгачихлаа. Уг нь ийм том асуудлыг хүчээ нийлүүлж, Монголынхоо төлөө нэг дуу хоолойтой, талцалгүй нэгдэлтэй байж зөв шийдэж, зөв гарц олно хэмээн хамтарсан Зас­гийн газар байгуулагдсан юм байгаа биз дээ?

-Хамтармааргүй юман дээр хачин сайн үгсээд л, хамтрах нэгдэх зүйл дээрээ болохоор бүр эсрэгээрээ хандах нь ердийн зүйл шахуу болчихож. Өргөн, нарийн төмөр зам хил дамнуулан тавина, тавихгүй гэж баахан маргалдлаа.

-Нөгөө л албан тушаал, ашиг сонирхлоороо наймаалцдаг, арилж­даг, ханцуйн дотроо тохирч үгсдэг “төлбөрийн тогтолцоо” ноёрхож, хариуцлагын тогтолцоо алдагд­саных. Монголын эрх ашиг, мон­гол­чуудын төлөөх хариуцлага хойш тавигдаж байна. Орост төлөх Их өрийн асуудлыг Монголд ашигтай шийдвэрлэхэд хамтарсан Засгийн газар байгаагүй, гэхдээ УИХ-д 72 суудалтай, дээр нь зарчмын эрх ашиг дээрээ эв нэгдэл, илүү нягт­ралтай байсны ач холбогдол гарсан. Том гүрний Ерөнхий сайд, Ерөн­хий­лөгчтэй нэг ширээний ард сууж, нүд рүү нь харж байгаад зовлонгоо ойлгуулах хэцүү. Өнөө дарга нар зовох ёстой гэдгийн нэг бодит жи­шээ. Харин нөгөө талын байр суу­рийг хүлээн зөвшөөрөөд, буулт хий­гээд байх юм бол дарга нарт амар боловч ард түмэнд хохирол­той.  

Төр, улсаа төлөөлж, том том асуудлуудыг шийдүүлэх гэдэг амаргүй шүү дээ. Том гүрний удирдагчид ширүүхэн харж, аашилж, манай талын саналыг тэр болгон зөвшөөрөхгүй, бичиг цаас шидэлнэ, гар барихаа ч болино. Сэтгэл зүйн элдэв шахалт дарамт үзүүлнэ гэсэн үг. Тэгэхдээ л ард түмнээ жаргаая гэсэн хүн иймэрхүү “зовлон”-г үүрч гарах л ёстой. Тэгнэ ч гэж том албан тушаал дээр очсон юм байгаа биз дээ?

Төмөр замын хувьд бол төслөө эхлүүлчихсэн, ажлаа өрнүүл­чихсэн хувийн компаниуд буруу­гүй. Засгийн газар тогтоол шийд­вэрээ гаргаж, зөвшөөрлөө өгчих­сөн байхад хувийн компаниуд өөр юунд итгэж найдаж, үн­дэслэж суурилж, хөрөнгө мөнгө босгож, хөлс хөдөлмөрөө урсгах билээ. Гагцхүү Үндэсний аюул­гүй байдлын зөвлөлийн зөвлөм­жийг үл хэрэгсэж, нэгдсэн бод­лого гараагүй байхад зөвшөөрөл олгосон Засгийн газар, гарын үсэг зурсан Ерөнхий сайдтай л хариуцлага тооцох шаардлагатай. Хил давж тавигдах төмөр зам бүр улсынх буюу төрийн өмчийнх байна, дотооддоо тавигдах төмөр зам хувийнх байж болно гэсэн энгийн, ойлгомжтой улс төр-эдийн засгийн, үндэсний аюул­гүй байдлын зарчим баримтлагдах ёстой.

Төр, засаг бодлогогүйгээсээ болж, эсхүл бодлоготой байхад түүнийг мэдэн будилж зөрчин гаргасан шийдвэр улсаа ч, гадаад түншээ ч, хувийн компанийг ч, хөрөнгө мөнгө босгох гэж буй банк санхүүгийн байгууллагыг ч бүгдийг нь хооронд нь зөр­чилдүүлэн талцуулж, ойлгомж­гүй байдал үүсгэж байгаа юм.

-Та “Эх орны хишиг” олгох санаачилгыг гаргасан Ерөнхий­лөгч. “Эх орны хишиг” буюу 1,5 сая төгрөгийг заавал өгүүлнэ гэж итгэлтэй мэдэгдэж байсан. Ингэж итгэлтэй мэдэгдэж байсан тань ямар гарц шийдэл, тооцоо судал­гаанд үндэслэж байсан юм бэ?

-Бүтээе гэж хандвал бүтэхгүй ажил гэж үгүй. Их энгийн боловч илүү бодитой, эдийн засагтаа ч хэт ачаа дарамт болохгүй, иргэд­дээ ч шударга хүртээмжтэй тодор­хой арга зам байгаа юм. Тэр нь иргэн бүрийн нэр дээр 1,5 сая төгрөгийн хадгаламжийн дэвтэр нээж гардуулах. Ингэснээр иргэ­ний бүртгэлийн ажилд ч зарчмын ахиц дэвшил гарна. Улс нь иргэн бүрээ мэддэг болно гэсэн үг. Ингээд эдийн засгийн боломж, төсөвтэйгээ уялдуулаад, бүгдийг нь бэлэн мөнгөөр биш гэхэд сургалтын төлбөр, эмчилгээний зардал, жижиг дунд бизнесийн санхүүжилт, орон сууцны зээл зэрэг олон төрөл хэлбэрээр олгож болно. Аргагүй ядарсанд нь бэлэн мөнгө ч олгож болно. Ямар ч байсан иргэн бүр амалсан мөнгө­тэй тэнцэх хадгаламжтай, тэр нь өөрийнх нь нэр дээр хадга­ламжийн дэвтэрт бичигдээд баталгаажчих учраас хэзээ ч алдахгүй, хоосон үлдэхгүй. Бас дээр нь бэлнээр олгоогүй мөн­гөнд хүү тооцож хадгаламжийг нь өсгөнө гэсэн зарчим барих ёстой. Ингэж амалсан 1,5 сая төгрөгөө хүн бүрт өгөх ажлыг хийж болно, хийх ч ёстой. Харин яагаад одоо болтол хийхгүй байгааг нь ойлгохгүй байна. Хэрэгжих баталгаатай учраас “Эх орны хишиг”-ийг олгох итгэл надад дүүрэн байсан.

ҮНДСЭН ХУУЛИЙГ ӨӨРЧЛӨХ НЬ ХЭНБУГАЙ Ч ХАРИУЦЛАГА ХҮЛЭЭДЭГ ТОГТОЛЦОО, ХУРДТАЙ ХӨГЖИХИЙН ТӨЛӨӨХ ЭРЭЛ ХАЙГУУЛ, АРДЧИЛЛЫГ БЭХЖҮҮЛЭХ ГАРЦ

-Өнөөдөр яагаад улс төр улам л бохирдож, бүр л хариуц­лага­гүй, эзэнгүй айл шиг болоод байна вэ? Үндсэн хуулийг өөр­чилж, бүх ард түмнээс сонгогдож итгэл хүлээснийхээ хувьд Ерөн­хийлөгч Засгийн газрыг бай­гуулж, Ерөнхий сайдыг томилдог тогтолцоонд шилжье, илүү ха­риуц­лагатай болно гэж төр тэр­гүүлж байх үеэс чинь яригдаж эхэлсэн. Таныг улам хүчтэй болчихно, Танд л илүү ашигтай өөрчлөлт гарна гэж хардаж сэрдэж байсан. Харин одоо хүч­тэй, хариуцлагатай төрийг олон түмэн ч илүү хүсдэг болж, болох­гүй байна гэдгийг бүгдээрээ алдсан боломж, илүү өртөг, амьжиргааны доройтол, ардчил­сан бус, шударга бус зүйлүүдтэй тохиолдох бүртээ улам их ярьж хэлэлцдэг болсон байна.

-Илүү хариуцлагыг бий болгох эрэл хайгуул болохоос Энхбая­рын хувийн асуудал биш гэж би олон удаа тайлбарласан шүү дээ. Хардаж сэрдээд байхаар нь 2013 оноос буюу бүр дараагийн Ерөн­хийлөгчийн бүрэн эрхийн хуга­цаа дууссан хойно эхлэн мөрдөж, үйлчилж байхаар батлая ч гэж удаа дараа хэлсэн. Өнөөгийн Үндсэн хууль шилжилтийн үеийн үүргээ сайн биелүүлсэн. Одоо өөрчлөх гэж өөрчлөх биш, харин хөгжихийн тулд өөрчилье.

Яг Таны асуусан шиг алдаа гарвал нэг нэг рүүгээ түлхэж бултдаг хариуцлагагүй төр, засаг биш, харин хэнбугай ч байсан хариуцлагаа хүлээдэг, хэлснээрээ байж, ажиллаж чадсан эсэхээрээ нэр хүнд нь өсдөг, эсхүл унадаг, ард түмэнд тустай ажлаар албан тушаал нь баталгаажин бэхэждэг, чадахгүй бол хариуцлага тооцдог тийм тогтолцоог санал болгож байсан. Хөгжлийн төлөөх, ха­риуц­лагатай тогтолцоог бүр­дүүлье гэж уриалж байсан хэрэг. Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх засаглалыг харилцан хяналттай, тэнцвэртэй тогтоож өгөх, тө­рийн­хөө тогтолцоог ойлгомжтой болгох л хүсэл зориг, олон улс оронд амжилттай хэрэгжиж байгаа Үндсэн хуулийн үндсэн зарчмуудыг ярьж байсан юм.

Төрийн мэргэшсэн албыг бэхжүүлэх нь авлига хээл ха­хууль­тай тэмцэхэд тун чухал. Эс тэгвээс өнөөх “төлбөрийн тог­толцоо” хэвээр л байх болно. Нөгөө л дарга нар нь жаргаж, ард иргэд нь зовсоор л байна даа.

Улс төрийн намуудыг шинэч­лэх, ялангуяа тэдгээрийн санхүү­жилтийг цэвэр тунгалаг бол­гохгүй бол авлигын хөрс, үр нь тэнд амь бөхтэй оршино. Бохир мөнгөн дээр суурилсан цэвэр улс төр байх боломжгүй, улс төрийн намуудын санхүүжилтийг зөв зүйтэй болгож, энэ том асуудлыг шийдье гэж уриалж дуудан, шахаж шаардсан. Бүгд л ус балгасан юм шиг дуугаа хурааж, чихээ бөглөөд өнгөрсөн шүү дээ. Гэхдээ асуудал хэвээр байгаа. Зөв шийдэхгүй бол “төлбөрийн тог­тол­цоо” амь бөх оршсоор, цөөн хэд нь жаргаж, олонхи зовсоор л байх болно.

Төрөөс бизнесийн үйл ажил­ла­гаанд хутгалдахаа болих, түү­ний оролцоог аль болохоор ху­мих, удирдах даргалах биш үйлч­лэх туслах зарчмыг хатуу ба­римтлахгүй бол зах зээлийн харилцаа, эрүүл бизнес, эдийн засгийн эрх чөлөө бодит утгаараа хэрэгжихгүй, илааршин цэвэр­шихгүй, ажлын байр бий бо­лохгүй, арилжааны банкууд олноороо дампуурсан хэвээр, аж ахуйн байгууллагуудын үйл ажиллагаа зогссон хэвээр байх болно.

Орон нутгийн засаг захиргаа, ну­таг дэвсгэрийн нэгжийг хүч, хө­рөнгө тарамдуулсан өнөөгийн байд­лаас хөгжлийг буй болгож, дэмж­сэн зөв бүтэц рүү шилжүү­лэх цаг хэдийнээ болсон. Шийдэ­хэд хүнд асуудал нь үнэн. Гэхдээ нэг нэгэндээ “төлбөр” төлөөд амар сай­хан жаргах гэж биш, асуудал ший­дэх гэж албан тушаал дээрээ “зо­вох” нь хожим хойно улс орон­­доо илүү ашигтай тусна. Тийм биз? “Үгүй, үгүй, би чадах­гүй, миний мэдлэг боловсрол муу, ёс суртахуун нимгэн, өрөө­лийг байтугай өөрийгөө яаж авч ява­­хын учрыг сайн олоогүй бай­на, туршлага байхгүй” гээд байхад нь хүчээр том албан тушаалд тавьсан нэг ч хүн байх­гүй, бүгд л хүсч, зүтгэж, гуйж гув­шиж, бүр за­рим­даа хуурч, ху­далдаж авч байж очсон байдаг шүү дээ.

Энэ мэт нэг нэгэнтэйгээ уялд­сан, цаг алдалгүй хийж бүтээх ёстой том том асуудлууд байна. Хамтарч ярилцаад шийдье гэвэл эх оронд маань монгол хүн сайхан амьдрахад тус болсон эрүүл саруул улс төр, эдийн засаг, нийгмийн нөхцлийг бүр­дүүлэх бүрэн дүүрэн бололцоо байна. “Төлбөрийн тогтолцоо”-ноос “Хариуцлагын тогтолцоо” руу түргэн хурдан шилжихгүй бол улсын хөгжил, хүний амьд­рал аль аль нь баталгаагүй байна.

Уг нь энэ бүхнийг мэдэж ядаад байх юм байхгүй. Нууц юм лав биш. Юм уншдаг, боддог бол энэ тухай олон ном, судалгааны бүтээл байна. Гэтэл энэ бүхнийг мэдэх хүсэл хэдэн хүнд байна? Олж мэдлээ гээд асуудлыг ший­дэх чин сэтгэлийн хүсэл эрмэл­зэл, зориг тэвчээр байна уу? гэдэгт л бүх юмны учир нуугдаж байгаа юм. Тэгж мэдээд хүссэн, зориглосон нь өнөөдөр хөгжиж чадсан байна, одоо болтол мэдээ­гүй нь, эсхүл мэдсэн ч хүсээгүй, зориглоогүй нь хөгжиж байгаа гэсэн тодотголтой улс орон хэвээр байсаар байна.

Уг нь ард түмэн тийм дор­витой өөрчлөлтийг хүсэж байдаг нь ойлгомжтой учир тэгэх хүсэл, зориг тухайн орны удирдлагад байгаа, эсэхээс бүх асуудал шууд хамаарна. Тэгэхлээр тэгж хөг­жиж чадаагүй орнуудын хоц­рогд­лын шалтгааныг судлахад дийлэнхид нь удирдлага нь хүсээгүй, зориглоогүй учраас гэсэн дүгнэлт гардаг. Нэг нэртэй эрдэмтнээс “Хөгжиж байгаа гэж ямар орныг хэлдэг вэ?” гэж асуухад “Хөгжиж байгаа гэж хөгждөггүй орныг хэлнэ” гэж хариулсан байдаг. Тэгэхлээр Монгол орны хөгжлийн гарц бол өнөөгийн “төлбөрийн тогтол­цоо”-ноос “хариуцлагын тогтол­цоо” руу шилжих явдал. “Төлбө­рийн тогтолцоо” байгаа цагт албан тушаалтнууд буюу дарга нар жаргана, “хариуцлагын тог­толцоо” тогтвол дарга нар зовж, ард түмэн жаргана.

-Газрын баялагтай орнууд баялгийн хараалд өртсөн нь маш их. Манайх шиг засаг төр нь хариуц­лагагүй, авлига хахууль нүүр­лэсэн оронд хэт цөөн хүн хагарт­лаа баяжиж, ард түмэн өлөн зэлмүүн, уулаа нурааж, усаа ширгээж үлдсэн нь их. Уул уур­хай дээр суурилсан наймаа тохи­роо газар шороо, өв соёл, уул, усыг устгаж, өчигдөр ба ирээдүйг ч дээрэмдэн цөлмөж, улс орон маань “Mongolia” биш “Мine­golia” хэмээн, өөрөөр хэлбэл “Монгол орон” гэхийн оронд “Уурхайн орон” гэж  нэрлэгддэг, зүгээр нэг ашиглалтын талбай боллоо.

-Өнөөх “төлбөрийн тогтол­цоо”-ны л үр дагавар. “Хариуц­лагын тогтолцоо” хэрэгжиж, үг, үйлдэл болгон нь хариуцлагатай уялддаг тийм улс орнуудад уул уурхай нь улс орондоо, ард түмэндээ ашигтайгаар хөгжсөн. Чадваргүй, ёс суртахуун дорой хүмүүс “төлбөр” төлж албан тушаалд томилогддог, эрх мэдэлд хүрдэг шүү дээ. Намдаа төлбөр төлнө. Албан тушаал, сонгуу­лийн луйвар, бэлэн мөнгө, ли­ценз, газраар төлбөр хийгдэнэ. Худлаа ярьж, ам ажил нь зөрнө. Нэлээн хэд хууртсаар залхсан ард түмэн ч сонгуулиар эрхээ эдлэх биш, саналаа “худалддаг”, нэг ёсны эрх чөлөөгөө худалддаг болно, ингэснээр хариуцлага  үгүй болдог.

Өнөөдөр Монгол оронд “төл­бө­рийн тогтолцоо” ноёрхож байгаа тул хүчтэй хяналт, боди­той шүүмжлэл байхгүй байна. Уг нь бодитой шүүмжлэл ухаантай хүнд тус болно. “Гар­гаагүй алдаа”-ных нь төлөө хүртэл намайг хурцаар шүүмжилдэг байснаа өнөөдөр яагаад бараг бүгдээрээ бүлх залгичихсан юм шиг дув дуугүй болчихов оо?

-Ерөнхий сайд Сү.Батболдод боломж бололцоо нь олдохгүй байна уу? Таны ярьсан төлбөрийн тогтолцооны элдэв нэхэмжлэл, дарамтанд орчихоод байна уу? Томоохон, дорвитой асуудлаас барьж авч шийдэж чадахгүй л байна. Таньтай харьцаатай бай­гаа юу, зарим нэгэн шиг нь хүн чанар, өчигдрөө мартагсдын нэг үү?    

-Миний бие намын дарга, Ерөнхий сайдаар ажиллахдаа Батболдыг Гадаад хэргийн дэд сайдаар томилж анх улс төрд хөтлөн оруулж ирж, итгэж дэмж­сэн. Энэ мэтээр МАХН-аас Ерөн­хий сайд, Засгийн газрын ги­шүүн, УИХ-ын дарга, УИХ-ын гишүүн болсон маш олон хүнийг дэмжиж, тулж тусалж, зааж зөвлөж, бас зэмлэж загнаж, урам зориг ч өгч улс төрд өдий зэрэг­тэй явахад нь гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэсэн. АН-аас ч нэлээн хэдэн хүнийг дэм­жиж, Ерөнхий сайд хүртэл бол­гож, бас хариуцлага ч тооцож, хатуужуулан өсгөсөн, албан тушаалд хүрч, ард түмний төлөө асуудал шийдэх боломжийг олго­сон зам мөрийг туулсан билээ. Гэлээ гээд би тэднээс хариу нэхэж зовоохыг боддоггүй. Монголчууд “Аяганы хариу өдөртөө, агтны хариу жилдээ” гэж ярьдаг. Ач тусыг заавал хариулахдаа ч биш, чадвал хариулна л биз, хамгийн гол нь мартахгүй байх нь чухал. Төрөлхөөсөө төрийн өндөр албан тушаалтан байсан юм шиг өчигд­рөө мартах нь эцсийн эцэст итгэж дэмжсэн ард түмэн, сонгогч олноо мартахад хүргэнэ.

Батболд ажлаа аваад удаагүй байгаа ч Ерөнхий сайдын зангараг зааж ажиллахгүй байна гэсэн шүүмж байгааг сонсож л байна. Харин чадахгүй байна уу, чадуу­лахгүй байна уу? гэдгийг одоо­гоор дүгнэн хэлж мэдэхгүй юм байна.

ЗОРЬСОН ЗОРИЛГО, ХИЙХ АЖИЛ ИХ БАЙНА

-Яг одоо Таны ажил амьдралд ямар өөрчлөлт гарсан бэ? Ерөн­хийлөгчийн бус байр сууринаас харахад бодоогүй, санаагүй, харагдаагүй зүйл байх юм уу?

-Ажлын ачаалал мэдээж то­дор­хой хэмжээгээр багассан ч нийслэл Улаанбаатар болон бусад хотуудад чиглэсэн “Шинэ гу­дамж” Төрийн бус байгууллага, хөдөөд хандсан “Хөдөөгийн хөгжлийн төв”-ийн зорьсон зорилго, хийх ажил их байна. Олон улсын харилцаанд Мон­голоо сурталчлах, нэр хүндийг нь дээшлүүлэх, зөвөөр ойлгуулах, хөрөнгө санхүү олж ирэх, хөгж­лийн төлөө хамтарч ажиллах “Шинэ цаг үе” Төрийн бус бай­гууллагын хэрэгжүүлэх хөтөл­бөр, төсөл нэг биш байна.

Сонгож унших, судалж дүг­нэх ном зохиолууд ч байна. Хүн өөрийгөө үргэлж хөгжүүлэхийг зорьж байх ёстой, ингэхийн тулд ямагт өөрийгөө голж байх хэрэг­тэй. Өөрийгөө голвол бусдад гологдохгүй, өөрийгөө эс голвол харин бусдад гологдоно шүү дээ. Өөрийгөө голоход их ч юм суд­лах, унших, бодох, хийх шаард­лага гарах юм. Өөрийгөө голно гэдэг хүнийг их цаг зав муутай болгодог аж.

Улс төрчид, төрийн хариуц­лагатай албан тушаалтнууд спир­тээр биш спортоор хичээллэж, ёс суртахууны хувьд ялзралгүй, мөрийтэй тоглоом, садар самуун, зугаа цэнгээнээс хол байх үүрэг­тэй гэж боддог. Зэмлэхээс илүү зөвлөж байгаа юм.

Архи гэснээс би зарим хүмүү­сийн дургүй нь хүрдэг зөвлөгөө өгдөг юм. Та нар том том асууд­лаар төр засгийн, намын шийдвэр гаргахаар хоорондоо уулзаж учрахдаа архи дарс хэрэглэлгүй эрүүл саруул байж ярьж байгаач гэж. Согтуу хүн ажил ярихаасаа илүү цээжээ дэлдэн сайрхана, эсхүл гомдлоо ярьж агсарна, хуйвалдана, буруу шийдвэр гар­га­на. Тэгэхэд тэд урьдаас “Хүмүүс уухгүй бол сэтгэлээ нээхгүй шүү дээ” гэнэ. Үнэн хэрэг дээрээ аймхай, зальжин, бас хариуц­лагагүй хүн л архи ууж ярьдаг биз. Архи уухгүй бол сэтгэлээ нээх зориг дутна, эсхүл худлаа ярьж, хүмүүсийг хуурахын тулд архи уухгүй бол ярьж чадахгүй. Эцэст нь хэлж ярьсандаа эзэн болох­гүйн тулд архи ууж ярина. Согтуу хүн машин барьж болдоггүй биз дээ? Гэтэл нийт ард түмэн, улс орны хувь заяаг болохоор согтуу ярих гээд байдаг.

Энэ бол нэг л жишээ. Гэхдээ энэ мэтийн муу зуршлыг арил­гахгүй бол зөв ажил хийгдэхгүй, зөв шийдвэр гарахгүй. Би бодох­доо хүний албан тушаал хариуц­лага хоёр шууд холбоотой. Албан тушаал ахих тусам хариуцлага нэмэгдэж, муу зуршил алга болох ёстой. Харин албан тушаал доо­гуур байгаа нөхцөлд хариуцлага бага байж болох юм. Учир нь албан тушаал дээшлэх тусам тэр албан тушаалтны хэлсэн үг, хийсэн ажлаас олон хүний, магадгүй нийт ард түмэн, улс орны хувь заяа түүхэн тэр хуга­цаанд шалтгаална шүү дээ.

-Өнгөрсөн зун Монгол орны улс төр, нийгэм, эдийн засгийн байдлаар томоохон судалгаа хийлгэсэн гэж сонсогдсон. Судалгааны дүнтэй танилцаад Танд юу бодогдов?

-Тийм ээ, хараат бус судал­гааны байгууллагаар нийслэл хот, дөрвөн аймгийн иргэдийн дунд томоохон судалгаа хийл­гэсэн. Одоо энэ судалгааны материалыг задлан шинжилж байна. Ер нь аливаа асуудалд улстөржих, шоудах, амин хувийн явцуу эрх ашигт нийцүүлэх үүднээс сэтгэлийн хөөрлөөр, цээжний бангаар хандах нь туйлын хортой үр дагавартай байдаг гэдгийг манай улстөрчид ухаарч, судалгаа тооцоотой, шинжлэх ухааны үндэслэл­тэй­гээр асуудлыг хөндөн тавьж байх нь чухал байна. Улс­төрчийн хувьд алдаагүй зөв шийдвэр гаргахад үнэн бодитой, шинжлэх ухаанч суурь судалгаа туйлын чухал. Тийм болохоор та бид хоёр дараагийн яриагаа энэ сэдвээр үргэлжлүүлж болох юм шүү.

-Цаг зав гаргаж, илэн да­лангүй ярилцлага өгсөнд баяр­лалаа. Танд сайн сайхныг хүсье.

Ярилцсан Б.ГАЛААРИД