-Европ дэлхийн нэгдүгээр дайн эхэлсний 100 жилийн ойг тэмдэглэв-

Австри-Унгарын эзэнт улс 1908 онд Босни ба Герцеговинаг  түрэмгийлэн нэгтгэсний дараа Балканы хойгт үндсэрхэг үзэл газар авч олон нууц байгууллагууд бий болж эхэлжээ. Тэдний нэг нь “Хар гар” буюу “Эв нэгдэл эсвэл үхэл” ба “Млада Босна" ("Залуу Босни") байгууллага байлаа. Эдгээрийн гишүүнээр бусдын адил оюутнууд Богдан Жераич ба Гаврило Принцип хоёр элссэн байлаа. Босни ба Герцеговины амбан захирагч Марьяна Варешаниныг 1910 оны зургадугаар сарын  15-нд Жераич хөнөөхөөр оролдох үедээ өөрөө амиа алдсан байв. Домог яриагаар түүний булшин дээр найзынхаа өшөөг авна гэж Гаврило Принцип тангараглажээ.

Австри-Унгарын эзэнт улсын эзэн хаан  Франц-Иосифийг хөнөөх гэсэн “Хар гарын” оролдлого 1914 онд бүтэлгүйтсний дараа тэд хаан ширээ залгамжлагч Франц-Фердинандыг хөнөөхөөр шийдсэн байна. Эрцгерцогыг зургадугаар сарын 28-нд Сараевод ирэхэд нь түүнд халдахаар шийджээ. 1389 оны Косовогийн талын тулалдааны ойгоор хаан ширээ залгамжлагч  армийн хээрийн сургуульд ирэх ёстой байсан аж. Энэ тулалдаан нь Балканы ард түмнийг Османы эзэнт улсын мэдэлд оруулах эхлэл байсан гэдэг. Тийм ч учраас босничууд булаан эзлэгчдийн нийслэлдээ хийх цэргийн сургуулилалтыг алгадалт мэтээр хүлээн авч байлаа. Гаврило Принцип  уг аллагыг зохион байгуулагчдын нэг байв. “Хар гар” Принципаас гадна Мухаммед Мехмедбашич, Неделько Чабринович нарын  ирээдүйн алуурчдыг  мөнгө, зэвсэг, аллагын дараа нь амиа егүүтгэх цианид кальцийн хор зэргээр хангажээ.

Зургадугаар сарын 28-ны өглөө Франц-Фердинанд эхнэр София Хотекийн хамт Сараевод ирээд хотын захиргааны байранд болох хүлээн авалтад очихоор явцгаав. Тэднийг угтсан хүмүүсийн хамт алуурчид хаан ширээ залгамжлагчийн цувааг даган явж байлаа.

Австри-Унгарын банкны дэргэд Мухаммед Мехмедбашич түүний машинд бөмбөг хаях ёстой байсан ч цагдаа нар их байснаас түүнийгээ хийж чадсангүй. Дараагийн ээлжид Неделько Чабринович бөмбөг шидсэн ба тэр нь эрцгерцог сууж явсан дараагийн машины дугуй  дор дэлбэрч арваад хүн шархадлаа. Чабринович хор уусан ч тэр нь үйлчлээгүй учир тэрээр голд үсрэх гэж оролдоод цугларсан олонд баригджээ. Хотын захиргааны хүлээн авалтын дараа хаан ширээ залгамжлагч эмнэлэгт шархдагсадыг эргэхээр болсон байна. Түүний цувааг санамсаргүй харсан Гаврило Принцип Франц-Иосифын гудамжинд  метр хагасын газраас хоёр удаа буудсан ба эрцгерцог гүрээндээ шархадсан байв. София Хотек гэдсэндээ үхлийн шарх авчээ. Принцип амиа хорлохыг оролдоод амжаагүй цагдаа нарт баривчлагдсан байлаа.

Мөрдөн байцаалт дээр Принцип, Чабринович хоёр хуйвалдаан зохион байгуулагчдыг бүгдийг нь илчлэн хэлсэн гэдэг. Тэднийг шүүх хурал 1914 оны аравдугаар сарын 12-нд эхлээд 28-нд нь ялыг нь сонсгожээ. Хуйвалдагч нараас хэдэн хүнд цаазын ял өгсөн ч 19 настай Принцип, Чабринович хоёр хуулийн дагуу насанд хүрээгүй байсан гэж тооцогдож тус бүр 20 жил хоригдох ялаар шийтгүүлсэн байна. Хоюулаа хэдэн жилийн дараа шоронд сүрьеэ өвчнөөр нас баржээ.

Австри-Унгарын удирдлага  хуйвалдааны ард Серби байсан гэж үзээд тэдэнд  аллагыг мөрдөх Австрийн мөрдөн байцаагчдыг нутагтаа оруулах тулган шаардах бичиг өгсөн байлаа. Серби түүнийг нь хүлээн авсангүй учир Австри-Унгар Балканы вант улсад дайн зарлав. Үүний дараа дайныг Европын  бүх хүчирхэг орнууд ээлж дараалан зарласан юм. Ийнхүү Франц Фердинандын үхэл casus belli (лат. "дайны шалтаг ") болжээ. Дэлхийн нэгдүгээр дайн дөрвөн жил үргэлжлэн наад зах нь 25 сая хүний амийг авчээ.

Эрцгерцог Франц Фердинанд түүний эхнэр София Хотек. 1914 он.AP Photo/Keystone

Франц-Фердинанд,София Хотек хоёр Сараевод ирж байгаа нь. 28.06.1914.  AP

Гаврило Принцип  буудаж байгаа. Нэр нь үл мэдэгдэх зураачийн сонинд зориулсан зурсан гар зураг. АР

Гаврило Принципыг барьж байгаа нь  AP Photo/Walter Tausch

Австри-Унгарт дахь Оросын нууц тагнуулч Винекены явуулсан нууц мэдээ.д "Убiйца говорятъ сербъ"-“Алуурчин гэж сербүүдийг үзэж байна” гэжээ.

Франц Фердинанд, София нарын цэргийн эмнэлэг дэх   шарил. AP Photo/Historical Archives Sarajevo

Франц Фердинанд алагдах үедээ өмсөж байсан мундир.Эрцгерцог  гүрээндээ үхлийн шарх авсан байв. AP Photo

Вена хотын Цэргийн түүхийн музейн үзмэр Франц Фердинанд алагдах үедээ өмсөж байсан мундир. EPA

Франц-Фердинанд, София Хотек нарын алагдах үедээ сууж явсан машиныг Венийн  Цэргийн түүхийн музейд үзэж болно. flickr.com/Alan Sawyer 2013

Франц-Фердинанды машины хаалган дахь сумны нүх.flickr.com/Michiel

Тэднийг хөнөөсөн гар буу. flickr.com/Gaynor Barton

Гаврило Принцип. AP Photo/Historical Archives Sarajevo

Гаврило Принцип ба бусад сэжигтнүүд. AP Photo/Historical Archives Sarajevo

Франц Фердинандыг хөнөөсөн хэргийн сэжигтнүүд.Зүүнээс Неделько Чабринович. AP Photo/Historical Archives Sarajevo

Франц Фердинанд, София Хотекын алагдсан газраас холгүй орших  Сараевогийн Латинийн гүүр, өнөөдөр.flickr.com/Sebastian Müller 2011

Гаврило Принципын хаан ширээ залгалжлагчыг буудсан газар байгаа дурсгалын самбар. flickr.com/Marcel Oosterwijk

Франц-Фердинанд, София Хотек хоёрын Австрийн Артштеттеншилтгээн дэх булш. Тэдний гэрлэлтийг хааны гэр бүл хүлээн аваагүй учир тэднийг Вена хотын хаадын бунханд цуг нутаглуулж болохгүй байжээ. Тэгээд тэднийг өөрсдийнх нь өргөө байсан Артштеттенд оршуулжээ. AP Photo/Ronald Zak

Бэлтгэсэн Ш.МЯГМАР