“Иргэдийн оролцоо ба шилдэг агентлаг тодруулах аян”-ы хүрээнд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын Нийгэм, сэтгэл зүйн хэлтсийн дарга, ахмад Н.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Олон нийт ШШГЕГ-ыг хорих газруудад хя­налт тавь­даг, хохирогч, хол­бог­догчдын хоорондын ха­рилцааг зохицуулахын тулд эд хөрөнгө, санхүүгийн асуудлыг нь шийдвэрлэж, бусдын эд зүйлийг ху­раа­даг гэсэн өнгөц байд­лаар дүгнэдэг. Бусад чиг үүргийнхээ талаар та­нил­цуулаач?

-Шүүхийн шийдвэр гүй­цэтгэх эрх зүйн харилцаа нь нийгмийн өвөрмөц төрлийн харилцааг зохицуулдаг. Үүнийг онолын болон олон ний­тийн хэрэгслээр заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл гур­ван төрлийн харилцааг зо­хи­цуулна. Нэгдүгээрт нийг­мийн өвөрмөц харилцаа буюу олны хэлдгээр нөх­цөлөөр хязгаарлагдсан хү­нийг хянаж, харгалзан, хо­рих ял эдлүүлдэг. Хоёр­ду­гаарт ял эдлэгч болон төл­­бөр төлөгчтэй холбоотой ха­рилцаанд онцгой буюу хуульд заасан тохиолдолд хү­­­ний эрх, эрх чөлөөг хяз­гаарладаг. Гуравдугаарт энэ­­­­хүү харилцаа биелэхгүй бу­юу дийлэхгүй бол төрийн албадлага хэрэглэдэг.

Ялтныг хорих, цагдах, төлбөр, эд мөнгөтэй хол­боо­той харилцаа бол нийгэмд тү­гээмэл ажиглагддаг байх. Манай хамт олны хувьд сүү­лийн жилүүдэд ял эд­лэгсдийг нийгэмшүүлэх, ний­гэмд бие даан амьдрах дадал чадварыг эзэмшүүлэх чиглэлээр түлхүү ажиллах зорилт тавьж байгаа.

Хэрэгжүүлж буй чиг үүргээс хамаарч Иргэний хэр­гийн шийдвэр гүйцэтгэх ажиллагаа буюу хүмүүсийн мэддэгээр төлбөр мөнгө, албадан дуудлага худалдаа зэрэгтэй холбоотой. Өөрөөр хэлбэл эрх зүйн этгээдийн эдийн болон эдийн бус бай­далтай хол­богдсон ха­рилцаа гэдэг. Хорих ял эдлэх бо­лон гэмт хэргийн улмаас учир­сан хохирол, төлбөртэй, ту­­хайн этгээдэд ялыг эд­лүү­­лэхтэй холбоотой ха­рил­цааг тогтоол гүйцэтгэх гэж нэр­лээд байгаа юм. Мөн хо­рихоос өөр төрлийн ял эд­лүү­лэх харилцааг зохи­цуул­даг.

-Мэдээж энэ ажлуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд нэ­лээд өргөн бүрэлдэхүүн­тэй ажилладаг байх. Ойрол­цоо­гоор хэд вэ. Ажлын нөхцөл ч амаргүй байх?

-Манай байгууллагын бүрэлдэхүүнд 3000 гаруй албан хаагч ажиллаж бай­гаа. Өөрийн тань хэлс­нээр нөхцөл байдлын ту­хайд хөдөө орон нутагт зам харгуй, дэд бүтцээс хол зэр­гээс хамаараад эдийн за­саг, нийгмийн хөгжлийн хурдацаас орхигдож, алс­лагдах тохиолдол гардаг. Жишээлбэл Булган айм­гийн онцгой дэглэмтэй анги Эрдэнэт хотоос 40 гаруй км-ийн зайтай. Хүмүүсийн мэд­дэг Авдрантын хорих анги ч ялгаагүй замаас алс­­­­лагдсан байршилтай шүү дээ. Энэ мэтчилэн дэд бүтцээс хол байдаг албан хаагчдын нийгмийн болон эдийн засгийн баталгаа хан­гагдах боломжийг хяз­гаарлачихдаг.

Гэр бүл, үр хүүхдээсээ тусдаа, хоёр өөр газар ажил­лаж, амьдардаг албан хаагч олон бий. Саяхны судалгаагаар 800 гаруй хүн гэр бүлээсээ тусдаа амьдарч байна. Энэ нь эргээд гэр бүлийн хувьд ч тогтворгүй байдал бий болох сөрөг үр дагавар дагуулахыг үгүйс­гэх аргагүй.

-Тэгэхээр энэ бүхнийг зохицуулах боломж хэр байгаа вэ?

-Байгууллагын зүгээс нэг системд ажилладаг гэр бүлүүдийг бол зохицуулж байгаа. Гэтэл эхнэр, нөхөр хоёрын хэн нэг нь манай системийнх бол нэлээд хүнд­­­­рэлтэй. За яах вэ, аж­лын байрны асуудлыг нь шийдвэрлэлээ гэхэд тухайн газар хүүхдийг нь сургаж, хүмүүжүүлэх боломжийг ха­рахад л ойлгомжтой. Ту­хайлбал Хорих 403 дугаар анги дэргэдээ цэцэр­лэг бай­гуулах гэж байна. Энэ нь сайшаалтай ч үнэн хэрэгтээ хүүхдийн суурь эрхийг хангаж чадахгүй. Иймэрхүү байдлаар шийд­вэрлэхээр зорьж байгаа ч зарим то­хиолдолд нийгэм, эдийн зас­гийн нөхцөл зэргээс шалт­гаалаад бүрэн шийдэхгүй байна.

-Хүн тухайн ажилдаа хэдий сайн, дуртай байлаа ч нийгмийн баталгаагүй, ар гэртээ асуудалтай бол албан үүргээ биелүүлэхэд хүндрэлтэй. Үүнийг дагаад саар зүйлүүд буюу авлигад өртөхөөс эхлээд асуудал үүсэхийг үгүйсгэхгүй. Үүнээс албан хаагчдаа сэр­гийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авч хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Албан бус судалгаагаар доод шатны албан ту­шаал­­тан буюу ахлагчийн бү­рэл­дэхүүн хянагчаар ажил­ладаг. Гэтэл хянагч нарын 90 хувь нь цалингийн зээл­тэй байх жишээтэй. Энэ нь эргээд эдийн зас­гийн баталгаа алдагдаж бай­гаагийн илрэл. Уг нь тусгай цэргийн үүрэг гүйцэтгэж байгаа хүмүүсийн нийгэм, улс­төр, эдийн засаг, хууль зүйн баталгааг төр өөрөө хариуцаад явах ёстой юм. Гэтэл ганц манай систем гэлтгүй баталгаагаар хан­гаж чадахгүй байгаа нь харамсалтай. Үүнийг дагаад дээр хэлсэн нийгмийн сөрөг үзэгдлүүд бий болох нөхцөл бүрдээд байна.

Бидний зүгээс хамгийн боломжит арга буюу албан хаагчдынхаа оюун сэтгэхүй, ёс зүйтэй л ажиллаж, хуу­лийг сахих, дээдлэх ёс сур­тахуун суулгаж байгаа. Энэ талын арга заслуудыг эхний ээлжинд хийж, хэ­рэгжүүлдэг. Угаасаа өнөө­гийн нийгэмд бүх хү­ний цалинг шатласан байд­лаар нэмэгдүүлээд байх бо­ломж­гүй шүү дээ.

-Нийгмээс тусгаар­лагд­сан хүмүүстэй ха­рил­цахын тулд албан хаагчдад тань сэтгэл зүйн маш өндөр бэлтгэл, мэдлэгтэй байх бас шаардлага тавьдаг байх?

-Тэгэлгүй яах вэ. Сэтгэл зүйгээс гадна хувь хүний өндөр чадвар, хуу­­лийн өндөр хэрэглээ, мэд­лэг, бие, фи­­зиологийн тус­гай шал­­гууруудыг хангах шаард­лагатай байдаг. Энэ бүх­нийг хангасан, хангахаар зорьж байгаа хүмүүс л ажиллаж байна. Албан хаагчид маань ажилдаа, эрхэлж буй албандаа хайр­тай, дуртай, хийе гэсэн хү­сэл, сонирхолтой болохоор ажилласаар байдаг. Түүнээс ажлын орчин нөхцөлийн хувьд хүнд газрууд бий.

-Мэдээж шүүхийн шийд­вэр хүн бүрт таа­ламжтай сэтгэгдэл төрүү­лэхгүй. Тий­­мээс нэгэнт гарсан шийд­­вэрийг бие­лүү­лэхгүй то­хиолдолд гүй­цэтгэгч нар ажиллах болно. Тэдний хувьд амь нас, эрүүл мэндээ хамгаалах боломж хэр байгаа вэ?

-Шийдвэр гүйцэтгэх бо­лон тогтоол гүйцэтгэх ажил­лагаанд анхаарах зайлшгүй шаардлагатай асуудал нь энэ. Албан хаагчийн шаард­лагыг эсэр­гүүцэх, эрх чөлөөнд нь халдах, цааш­лаад амь на­санд нь халдсан тохиолдол ч гарсан шүү дээ. Тиймээс аюулгүй байдлыг нь зайлшгүй ан­хаа­рах, ингээд зогсохгүй бүрэн утгаар хангах шаард­лага тулгарчихаад бай­на. Тиймээс энгийн үйл яв­цын үед ашиглах техник хэрэгслээр хангахаас эхлээд шат дараалсан арга хэмжээг судлаж, боломжийнхоо хэ­рээр шийдвэрлэж байгаа.

-Гэхдээ хуулийн дагуу ч хувьдаа ашигтайгаар ажилладаг буюу ашиг со­нирхлын зөрчилтэй шийд­вэр гүйцэтгэгч нар бас байна биз?

-Шийдвэр гүйцэтгэгч нар маань өвөрмөц төрлийн ха­рилцааг зохицуулдаг. Төл­бөр төлөгч болон авагчийн эрх чөлөөг хуульд зааснаар хязгаарлах, албадах эрхтэй байдаг. Үүнийг хэрэглэхээр тухайн иргэдэд тэр бүр таалагддаггүй. Өөрөөр хэл­бэл хуульд заасны дагуу ажлаа гүйцэтгэж байна гэж харагддаггүй. Хэдийгээр нийгэмд тааруухан хараг­даад байгаа боловч энэ ажил­лагаа өнөөг хүртэл тасралтгүй явагдаж байна. Энэ нь цаад өргөн агуулгаараа бол хуулийн хүрээнд явагдаж байгаа. Мэдээж олны дотор сайнтай, муутай учраас бүгд өндөг шиг өөгүй гэж хэлж чадахгүй. Харилцааны болон ёс зүйн алдаа гаргасан тохиолдол бий. Тэрийг дотооддоо шалгаад, зохих журмын дагуу шийдвэрлээд явж байгаа. Шийдвэр гүйцэтгэх ажил­лагааны оролцогч болж буй нийгэм өөрөө зөв ойлгож, харах ёстой. Мөн ажиллагааны оролцогч бол­дог шийдвэр гүйцэтгэгч ч хууль журмаа чанд сахиж, ёс зүйн өндөр ухамсартай байх учиртай.

-Дээр хэлсэн гурван чиг үүргийн дагуу ажиллаж буй албан хаагчдаа дотооддоо сэлгэдэг үү?

-Өнгөрсөн онд сэлгэн ажиллуулах журам гар­га­сан. Үүний дагуу албан хаагч­дын туршлага, мэд­лэг чад­варыг үндэслэн турш­лага солилцуулах байдлаар дотор нь сэлгээ хийж байгаа. Ту­хайлбал нэг үүрэгт ажлыг 10 түүнээс жил хийсэн ч үр дүн нь нэг хэ­вийн байвал бол солихоос аргагүй. Нэгэнт эрх зүйн хэм хэмжээгээр зохицуулж байгаа учраас эерэгээр нөлөөлөх байх.

-Монгол Улс шоронжлоо гэх зэргээр нийгэмд таагүй мэдээллүүд бий болоод байгаа. Тэгвэл тэдгээр хо­рих газруудын нөхцөл хэр байгаа байгаа вэ. Хэдийгээр эрхийг нь хязгаарласан ч тэд хүн?

-Хорих ял эдлүүлэх ажил­лагааны эцсийн гол зо­рилгыг хоригдолтой ажил­лах наад захын жишиг дүрмийг олон улсын кон­вецид заачихсан. Тухайн хүнийг суллагдан гараад нийгэмд бие даан амьдрах дадал, чадварын түвшинд хүргэнэ гэсэн байдаг. Тий­мээс бид үүнийг эзэмшүүлэх ёстой. Ингэхийн тулд орчин, нөхцөл, хангалт сайн байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл эд­гээрийг хослуулсны эцэст ял эд­лүүлсний зорилго хан­гаг­дах юм. Тухайн хүнийг то­дорхой хугацаанд хорих бус дахин алдахгүй байхад сургах учиртай. Нийгмээс таслахгүй, нийцүүлэхийн тулд орчин, хангалт, хоол, үйлчилгээ, үйлдвэрлэл гээд бүгдийг хэвийн түвшинд байлгадаг. Хүний эрхийн судалгаа хийдэг Францын эрдэмтэн Монголын хорих байгууллагын нөхцөл Ев­ропын зарим орныхоос сайн гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн. Мөн олон улсын судалгааны байгууллагын Австрали суд­­лаач ч хангалттай нөх­цөл­тэй гэж үзсэн. Түүнчлэн тогтмол хя­налт тавьж байдаг про­ку­рорын болон хүний эрхийн бай­гууллага, төрийн, төрийн бус байгууллагууд сайн гэсэн дүгнэлт өгдөг.

Шоронжсон гэдэг яриа­­­ны тухайд бол бид хан­­галт­тай мэдээлэл өгдөг. Эдийн засаг, нийгэм, ял эд­лэж байгаа болон ажил­лаж буй хүмүүсийн хувьд, бус­дад учруулсан хохирол төлбөрийг барагдуулахын тулд гэх зэрэг асуудлын зан­­гилаанаас авч үзвэл ямар үр ашигтай болох нь тодорхой харагдана.

-Мэдээлэл өгдөг гэж та сая хэллээ. ШШГЕГ ер нь хэр нээлттэй байгууллага вэ?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага хуу­лиар нууцад хамаарснаас бусад асуудлын хүрээнд нээлттэй. Бид олон ний­тэд нээлттэй бодлогоо то­дорхойлж, заасан. Тусгай чиг үүрэг хэрэгжүүлдэг бай­гууллагын хувьд зарим асуудлыг нууцалдаг.

-Ял эдэлж байгаа хү­мүүсийн орчин сайн бай­лаа гээд сэтгэл зүй нь хэр өөрчлөгддөг бол. Олон ний­тийн дунд шоронд нэг орсон хүн дахиад хэрэг үйлдэх магадлалтай гэж ярьдаг?

-Хорих байгууллагын хэмжээнд 2000 оны сүүлчээс эхлэн сэтгэл зүйчийн орон тоо шинээр нэмэгдсэн. Өөрөөр хэлбэл өнөөдөр анги болгонд мэргэжлийн сэт­гэлзүйч мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Мөн нийгмийн ажилтан ч бий.

Судалгаанаас үзэхэд нийт ял эдлэгсдийн 38 хувь нь давтан гэмт хэрэгтэн байдаг. Үнэхээр олны хэл­дэг шиг орсон болгон бу­цаад ирдэг бол энэ хувь 83, 93 байх магадлалтай шүү дээ. Тэгэхээр өрөөсгөл ойлголт. Хоригдож байгаа хүмүүс ч сэтгэл зүйн засал, бясалгалын хичээлүүдэд маш сайн хамрагддаг. Энэ нь маш эерэг нөлөө үр дүн­тэй байна гэсэн үг.

-Та бүхэн сэтгэл зүйч, нийгмийн ажил­тан ажил­луулаад нийгэм­шүү­лэхээр зүтгээд байдаг. Гэтэл үнэ­хээр суллагдаад гарахад нь нийгэм хүлээж авахгүй бол ажлын үр дүн талаар болох нь ээ?

-Олон улсын туршлагаар бол ялтныг нийгэмшүүлэх ажил ял эдлэж байх үеийн, суллагдсаны дараах гэсэн байдлаар явагддаг. Манайд эрх зүйн хувьд ч, бодит байдалд ч ял эдлэж байх үеийн нийгэмшүүлэх ор­чин байдаг. Харамсалтай нь сул­лагдсаны дараах ний­гэм­шүүлэх асуудал ба­раг алга. Төрийн бус ганц, хоёрхон байгууллагыг эс тооц­вол шүү дээ. Хууль эрх зүйн орчин ч алга. Тэгэхээр хорихоос гараад, буцаад ирж байгаа хүмүүсийг хү­мүү­жээгүй гэвэл бас л өрөөсгөл ойлголт.

Ж.НАРАНГЭРЭЛ

Эх сурвалж: "ӨГЛӨӨНИЙ" сонин