УИХ-аас баталсан Банкны тухай хууль ёсоор бол энэ долдугаар сарын 1-нээс бүх банкууд хувь эзэмшигчдийнхээ талаар нийтэд ил тод мэдээлэх ёстой. Энэ өдөр аль аль ч банкны албан ёсны вэб сайтад хувь эзэмшигч, хөрөнгө оруулагчдын талаарх мэдээлэл нээлттэйгээр биднийг угтана гэж найдацгаая. Яг өнөөдөр Монголд ХАС, Голомт, ХААН гэх мэт цөөн хэдэн банкийг эс тооцвол энэ мэдээлэл туйлын тодорхой бус, бараг нууцын зэрэглэлд шахуу байдаг. Тиймээс ч тэр банкны нууц эзэн тэр учраас гэх мэт хардлагат мэдээллүүд хүссэн хүсээгүй гарч ирдэг. Тэгвэл долдугаар сарын 1-нээс хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулиар энэхүү мэдээлэл заавал ил тод байх ёстой гэсэн “заалт”-ад орж байгаа юм. Ийм мэдээлэл ил байх нь хэнд хэрэгтэй вэ? Мэдээж элдэв хардлагад өртөхгүй байх нь банкуудад ашигтай. Хамгийн гол нь аль банкинд итгэж мөнгөө хадгалуулах, хөрөнгөө оруулах вэ гэдэг үүднээс хэрэглэгчдийн хамгийн сайн мэдэж байх ёстой асуудал юм. Зөвхөн банк гэлтгүй хувьцаат компаниуд, цаашилбал хязгаарлагдмал хариуц­лагатай компаниудад ч өөрс­дийн талаарх мэдээллийг ил тод байлгах шаардлага өнөөдөр зүй ёсоор тавигдаж байна. Зөвхөн хэвлэлийнхэнд биш, олон нийтэд шүү дээ. Мэдээж хэрэг, цаашид нэр хүндээ хадгалж, үйл ажиллагаагаа томруулж, хөрөнгө оруулалт татах сонирхолтой байгаа компаниудад. Монголчуудын хувьд одоохондоо онц анхаарал хандуулахгүй байгаа энэ зарчмыг хөрөнгөжин хөлжих зах зээлийн замаар хөл гишгисэн улсуудын 200-300 жилийн түүх нотлон гаргаж иржээ. Яагаад?

Дэлхийн зах зээлийн түүх гэр бүлийн бизнесээр эхэлсэн али­ваа компани корпораци үүсгэн байгуу­лагчдынхаа гурав дахь үе дээрээ ирэхэд 93 хувь нь тэднээс алдуурч, алслагдсан байдгийг нотолжээ. Аав хүүгээ залгамжлах заншил бизнест бол өөрийн эрхгүй алдагддаг гэсэн үг. Энд хүү, охиноо өөрийнхөө залгамжлагчаар бэлтгэж чадлаа ч гурав дахь үе буюу ач, зээ нарын “толгой”-г мэдэх аргагүй болдог гэдгийг илэрхийлж байгаа хэрэг. Нөгөөтэйгүүр үүсгэн байгуулагч өөрөө хэчнээн авьяаслаг менежер, эцэж цуцашгүй хөдөлмөрч хүн байлаа ч бизнес нь томрохын хэрээр өөрөө “хүрэлцэх”-ээ байж, өөрөө ерөнхий чиг хандлагыг тодорхойлон авьяаслаг, итгэлтэй гүйцэтгэх захирал, охин компанийн толгойлогчийн эрэлд морд­дог. Энэхүү жишээ төсөрхөн зах зээлд хөл тавьсан шинэ монголчуудын амьдралд арай нийтлэг нь байх.  Ихэнхдээ хүү охин, гэр бүлийнхэн, ах дүүс хамаатан саднуудаа бизнесийн салбаруудаа найдан даатгах болно. Гэвч энэ бас л эрсдэл дагуулж байдаг. Зөөлнөөр иш татахад “Хамаатан саднаа компанидаа ажиллуулах шиг хэцүү зүйл алга” гэж шогширч байгаа захирал цөөнгүй л байгаа. Тэгээд л дээр хэлсэнчлэн авьяаслаг гүйцэтгэх захирал, менежерийн эрэлд хатна. Монголтойгоо ойртуулан жи­шиж байгаа энэ бэрхшээлийг дэл­хий нэгэнт “эдлээд” компанийн засаг­лал хэмээх шинжлэх ухааныг аль хэдийнэ бий болгочихсон. Энэ нь зөвхөн хөрөнгө оруулагч, үндэслэн байгуулагч, Төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлагын харилцааг зохицуулах төдий бус компани, бизнес, хэрэглэгчид, харилцаж болох бүх сувгуудын үйл ажиллагааг боломжит хэмжээнд зохицуулах арга замыг бий болгосон байна. Мон­гол жишээг ойрхон ойрхон татаж байгаагийн учир нь нэгэнт бий болсон байгаа жишиг, стандарт, кодексийг монголчууд хэрэглэх боломжтой гэд­гийг илэрхийлэх гэснийх. Хөгжиж буй улсуудын хамгийн гол давуу тал нь бусдын бүдэрч унасан чулууг тойрох буюу бусдын туршлагаас суралцах боломжтой гэдгийнх. Мон­гол­чууд хэдийгээр хожуу зах зээлийн нийгэмтэй танилцсан ч гэсэн, ихэнх компаниуд маань хөлөө олох эхний шатан дээрээ явж байгаа ч гэсэн бэлээхэн жишээ авах загвар, туршлага байна гэсэн үг.

Энэ бол Олон улсын эдийн засгийн хамтын ажиллагаа хөгж­лийн байгууллага /OECD/-аас гар­га­сан Компанийн засаглалын ко­декс. Энэхүү кодекс 2007 оноос Мон­гол Улсад албан ёсоор амьдарч эхэлсэн. Хэрвээ та сонирхож байвал Санхүүгийн зохицуулах хорооны вэб сайтаас дэлгэрэнгүйгээр танилцаж болно. Энэхүү кодексийг “Монголд нутагшуулах”-аар OECD болон АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагаас  төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлж сургалт, зөвлө­гөөн зохион байгуулдаг. Бизнесмэнүүд аливаа мэдэж, мэдрэхдээ хамгийн соргог байдаг юм хойно, манай урдаа барьдаг компани, корпориациуд ком­па­нийн засаглалын зарчмуудыг биежүүлж, ажиллахаар нэгэнт алхмаа хийж ажиллаж эхэлжээ. Дээр дурдсан хуулиар далайлгалгүйгээр мэдээллээ ил болгож байгаа банкууд ч мөн адил.  Тийм ч учраас эдүгээ компанийн засаглал хэмээх үг “мода”-нд ороод байна. 

Зах зээлийн харилцаанд дөнгөж хөл тавьж байгаа манай улсын хувьд компанийн засаглалын асуудал жин­хэнэ цаг үеэ олсон асуудал болоод байгаа. Уул уурхайн салбарын өдөөлттэй, цаашид улам л өсөн нэмэгдэх дүр зураг харагдаж байгаа манай бизнесийн салбарынханд зайлшгүй анхаарах сэдэв байх болно гэж мэргэжилтнүүд үзэж байгаа аж. Бизнесийн салбарынхны хувьд хэдийнэ анхаарах сэдэв болоод байгаа энэ асуудлаар Монголын хэвлэлийн хүрээлэн, Эдийн засгийн сэтгүүлчдийн клубээс өнгөрсөн долоо хоногт сэтгүүлчдэд зориулсан сургалт зохион байгуулсан юм. Энд компанийн засаглалын суурь ойлголтоос гадна Монголын өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар хөндөгдөж байлаа.

А.ТУЯА