УИХ-ын ээлжит бус чуулганы үр дүн болон хэлэлцэж байгаа хуулийн төслүүдтэй холбоотой асуудлаар УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваатай ярилцлаа.

-Байгаа оноогүй ээлжит бус чуулганы хуралдаанаас ямар ч үр дүн хүлээх хэрэггүй болол­той. Эдийн засаг хүндэрлээ гэх  мөртлөө энэ асуудлаа огтхон ч хөндөхгүй байгаа шалтгааныг та хэрхэн харж байна вэ?

-Зарим талаасаа нэг хэсэг хү­мүүс эдийн засгийн хямрал гэж ярих юм. Нөгөө хэсэг нь хям­рал биш л гэж байгаа. Хямрал мөн, биш алин ч байлаа гэсэн нийг­мийн амьдралд өнөөгийн бай­гаа эдийн засаг маш хүндээр тусч байгаа учраас энэ асуудалд онц­гойлон анхаарал хандуулах ёстой гэх үүднээс ээлжит бус чуул­ган хуралдсан юм. Цаа­шид яах вэ гэдэг арга замаа тодор­хойлж, эдийн засгийн байдалд дүн шинжилгээ хийх ёстой гэ­дэг зар­чим баримталж явах бай­лаа. Харамсалтай нь хаа ха­маа­гүй таван хуулийн төсөл оруулж ир­сэн. Хоёр нь цаашаа хэлэл­цэгдэх юм шиг байна. Үлдсэн гурав нь хэлэлцэх ямар ч боломж ал­га. Энэ хуулиуд чухал байж бо­лох ч өнөөгийн эдийн засгийн асууд­лыг эхлээд бид хэлэлцэх учир­тай. Эдгээр хуулийг баталчихлаа гээд эдийн засаг сайжирчихна гэж ойлгож байгаа бол өрөөсгөл ойл­голт. Тэгэхээр энэ нь юу хэлээд байна вэ гэхээр, тухайлсан бод­лого хаана байна вэ гэдгийг асууж байгаа хэрэг. Улс орноо зөв авч явах эдийн засгийн бод­лого ярих гээд байна уу, эсвэл по­пулизм маягаар хандах гээд байна уу гэдгийг иргэд маш сайн ойлгож байгаа. Ээлжит бус чуул­ган байгаа сайн оносонгүй гэж л дүг­нэлээ.

-Засгийн газрын сайдууд ха­туу байр суурьтай зогсох болол­той. Гэхдээ Эдийн засгийн байн­­гын хорооны хурлаар эдийн засаг тавгүй байгаа гэд­гээ хүлээн зөвшөөрчихлөө. Цаа­­­шид ямар байдлаар ярил­цах гэж байна?

-Санхүү нь хямраад байна уу, эс­вэл сайхан байна уу гэдгээ ялгаж сал­гамаар байна. Бодит амьдрал дээр бүх зүйл хямарчихлаа гэд­гийг энд сууж байгаа чи бид хоёр ч мэдчихлээ. Барилга бариад л үнэ тогтворжуулна гэсэн хаана бай­на. Валютын ханш 200-300 төг­рөгөөр нэмэгдчихлээ. 75 хувь нь импортоор хэрэгцээгээ хан­­га­даг улс орны гол гүйлгээ хий­дэг валют нь  өсчихөөд бай­хад үнэ хэвээрээ байна гэдэг оно­лыг би анх удаа олонхийн бүл­гээс дууллаа. Их л эрдэмтэй чад­вар­тай, гадаад дотоодод бо­ловс­рол эзэмшчихсэн энэ хү­мүүс мундаг юм байлгүй дээ. Бид Монголбанкны мэдээллийг чуул­ган дээр авах гээд чадахгүй сууж байна. Монголбанкнаас бүг­дийг нь асуумаар байна. Үнэ тогтворжуулах асуудал юу болсон, найман хувийн хүүтэй зээл ямар шатанд байгаа, валют яагаад өссөн, эдийн засгийн гэ­хээсээ илүү санхүүгийн хямрал яагаад яваад байгааг УИХ дээр асуух ёстой. Нууцын зэрэглэлтэй бол нууцаар ярилцъя. Улс эх ор­ныхоо гэдэс дотор нь юу болж байгааг эхлээд хэлэлцээд да­раа нь зөвшилцмөөр байна. Далд байж байтал гэнэтхэн бүх зүйл хөн­дөгдөөд эхэлвэл яах юм. Мэ­дээж хариуцлага тооц­но, аж­лаас нь чөлөөлнө гэх байх. Эцэст нь гарах хохирлыг Мон­голын ард тү­мэн амсана.

-Төсөвт тодотгол хийх шаард­­­лага байгаа эсэхийг Зас­гийн га­зар шийднэ гэж олонхи үз­­сэн. Тэгвэл Засгийн газрын сай­дууд эдийн засаг хямраагүй гэж үзээд байгаа учраас 1.5 их наядаар дутчихсан төсөвтэй, то­дотгол хийхгүйгээр цаашаа явах нь дээ?

-Төсвийн тухай хуулиар төсөвт то­дотгол хийдэг хуулийн заалтыг гурван чухал зүйлээр заасан бай­даг. Эрх баригчид тодотгол хийх шаард­лагагүй гэж үзэж байгаа бол, төсвийн шаардлагаа хангаад явж байгаа гэж ойлгохоос өөр ар­гагүй. Бидний мэдэж байгаа­гаар бол төсвийн орлого 1.5 их наядаар та­сарчихсан. Зэс, алтны үнэ унах зэргээр төсөв бүрдүүлдэг гол салбар дээр үнийн хэлбэлзэл гар­чихсан байхад төсөв маань то­дотгол хийхгүйгээр явна гэж тооцож байгаа бол нэг юм бодсон байлгүй дээ. Цаашлаад, сайн засаглал ха­риуц­лагын асуудлыг их ярьдаг бол­сон. Эрх баригчид өмнө нь их ха­риуцлагагүй байсан гэж яриад байгаа юм. МАН-ынхан бүгдийг нь буруу эргүүлээд, хамаг юмыг нь 360 градус эргүүлчихсэн гэж яриад байх юм. Өнөөдөр эдийн засаг ийм хэцүү болчихоод байхад улс орныхоо эрх ашгийн төлөө Н.Алтанхуяг сайд, болон салбар хариуцсан сайдуудтай хариуцлага тооцно гэдэгт итгэлтэй байгаа. Зарим сайд нарын ярьж бай­гаагаар бол энэ эдийн засгийг чинь Их эзэн Чингис хаан дээ­рээс хараад байгаа юм биш үү. Тэ­­гээд өнөөх Чингис хаан нь ха­­рах­гүй болчихоор тавгүйтээд бай­гаа юм гэнэ лээ. Ийм тэнэг па­наалтай юм ярьж байхаар хариуц­ла­гаа ухамсарлаад ажлаа өгөх хэ­рэгтэй.

-Эдийн засаг хэвийн байгаа гэдгээ олон л үндэслэлээр тайл­барлаад байх шиг байна лээ. Та бүхэн тавгүй гэж яриад байдаг. Үндэслэл нь хэр бо­дитой байх юм?

-Эдийн засаг яагаа ч үгүй гэж Н.Бат­баяр сайд ямар үндэслэлээр тайлбарлаад байгааг би мэдэхгүй. Байнга л тэгж ярих юм. Бонд босч ирээгүй бол бид балрах бай­сан гээд ярьдаг. Бонд анх босч бай­хад Н.Батбаяр сайд юу гэж ярьж байсныг та бүхэн эргээд ха­раа­­рай. Өнөөдөр ам, ажил хоёр нь яаж алд дэлэм зөрөв гэдгийг ха­раа­рай. Нэг юм хэлэхээр л Эзэн Чин­гис та нарыг дээрээс харж бай­­гаа шүү гэсэн утгатай юм хэ­лэх юм. Тэгээд одоо Чингис хаан нь харахаа больчихсон юм гэнэ ээ. Одоо хэн харах юм бол бүү мэд.

-Н.Алтанхуяг сайд болон сал­бар хариуцсан сайдууд саяхан “Самуурай” гэх бонд босгохоор Япон Улсад хийх айлчлалынхаа үеэр ярь­сан. Энэ бондны үр ашиг, хэ­рэг­тэй бонд мөн байсан уу гэ­дэг асууд­лаар байр сууриа илэр­хий­лэхгүй юу?

-Японд “Самуурай бонд” гэж сан байдаг. Тэр сангаас мөнгө бос­гох тухай асуудлыг өмнөх Засгийн газар буюу Сү.Батболд гишүүн Ерөнхий сайд байх үед ярьж эхэлсэн. Энэ саналыг тавьж байх үед Хөгжлийн банкны бонд дэлхийн зах зээлд босч байлаа. Тэгээд л цаашаа явсан. Өнөөдөр бонд босгоод юунд зарцуулах вэ гэдгээ тооцох ёстой. Өмнө нь бид Монгол Улсынхаа нэр хүндээр дэнчин тавиад 1.5 тэрбумыг аваад хэрэглэж байна. Одоо цаана нь 3.5 тэрбумын эрх нь байна. Гэтэл “Самуурай” бондод Японы банк баталгаа гаргаж байна шүү дээ. Тэгэхээр манай улсын өмнөөс нэг улсын том банк баталгаа гаргаж байгаа нь урагшаа явж байгаа хэлбэр үү, хойш нь ухарсан явдал уу гэдгийг сайн хэлж мэдэхгүй юм. Бонд авах гэж байгаа бол бодлого тодорхой, энэ бондыг ингэж зарцуулна гэдгээ ярих учиртай юм. Чингис бонд дээр шүүмжилж байсан юм энэ шүү дээ. Зарцуулах юм байсангүй. “Гудамж” төслөөс өөр юу байна. Яг тэрэн шиг юунд зарцуулахаа мэ­дэхгүй “Самуурай” бонд бос­гоод “Гудамж-II” гээд зарцуул­чих­вал баларна биз дээ.

-Шүүмжлээд л суугаад байх нэг асуудал. Үр дүнтэй ажил хий­гээд байхад нь сөрөг хүчин гэх нэр зүүх гэж шүүмжлээд байж болохгүй. Тиймээс тоо­цоо судалгаатай, баримттай ма­те­риал барьж ярих хэрэгтэй л дээ?

-Хариуцлагын тухай ярихаар ур­даас авлигын тухай ярьдаг. Ар­дын намаар дүүрэн бөөн авлигачид байна гэдэг. Чуулган дээр бид нэг зүйлийг асууна. Үнэ тогт­вор­жуулах хөтөлбөрийн хүрээнд Мон­голбанк ямар компаниудад хөн­гөлөлттэй зээл өгсөн бэ гэдэг нь хэнд ч ил тод биш байна. Үүнийг ил тод болгох ёстой. Барилгын метр квадратын үнэ буураагүй, ямар компаниуд авсан нь ч тодорхой бус байна. Хэнд өгчихөв гэдгийг бид асууна. Гудамж төсөл гэж яриад байгаа юм. Хэрэгжиж эхлэхэд нь би шүүмжилсэн. Энийг яам хэрэгжүүлэх ёстой юм уу, хот хэрэгжүүлэх үү гэдгийг асуусан. Өнөөдөр яам нь хэрэгжүүлээд явж байна. Монголд нэг км урт, зургаан метр өргөн хар зам тавихад 850 орчим сая төгрөг зар­цуулдаг. Харин ам дамжсан мэ­дээл­лээр бол “Гудамж” төслүүдэд 5-6 тэрбум төгрөг зарсан гэх мэ­дээ­лэл байгаа. Ажил хийж байна гэх нэрийг дор ингэж мөнгө зах замбараагүй урсаад байна уу гэд­гийг сөрөг хүчин тооцож суд­лаад гаргаж тавих  ёстой. Амаа­раа шүүмж­­лээд хол явахгүй. Баримт­гүй ярьж болохгүй. Ингэж тооцоо су­далгаа гаргаад, ийм байдлаар хий­сэн гэдэг тоо баримтаа үнэнээр нь гаргаад тавьчихвал шүүмжлээд байгаа бид ам руугаа ал­га­дуулна биз дээ. Ингэж ча­дахгүй байгаа юм чинь но-той л гэж сөрөг хүчин хардах ёстой. Бид хатуу шаардлага тавина. Болж бүтэж байгаа бол болохгүй бай­на гэж гоншигноод байхгүй.

-Хөрөнгө оруулалтын ту­хай хуулийг нэлээд чамбай ярил­цаж байгаа бололтой. Тухайл­бал, бүлгийн хуралдаан дээр да­хин ажлын хэсгийн санал дүг­нэлтийг сонсох юм байна. Хэд­хэн том компанийн төлөө үйлч­лэхгүй, чамбай хууль болж ча­дах нь уу?

-Хөрөнгө оруулалтын чамбай хууль­тай болох талаар хаа хаанаа анхаарч байгаа нь зөв юм. Нийгэмд нэг сонин ойлголт газар аваад бай­на. Жоохон мөнгө хөрөнгөтэй хол­боотой асуудал яригдаад эхлэхээр л хэдэн дотоодын компаниудыг үзэн ядаад эхэлдэг. Энэ бол маш бу­руу. Яагаад гэж асуух байх. Яагаад вэ гэвэл, Монгол Улсыг эц­сийн дүндээ хэн нуруун дээрээ үүрч явааг асуувал эдгээр хувийн бизнес эрхлэгчид байна. Жижиг дунд бизнес эрхэлж байгаа иргэд болон, хэдэн том компани ачааны хүндийг үүрч яваа юм шүү дээ. Ерөөсөө л энэ хэдэн хөрөнгөтнүүд томорчих гээд байна, тэд баяжаад биднийг залгих нь гэж ха­рааж ерөөгөөд байх юм бол улс хөгжихгүй. Нөгөө талаар, мэ­дээж ийм эрх ашиг орсон бай­на уу гэдгийг сайн судалж, хуу­лиа нягтлах учиртай. Хөрөнгө оруу­лалтын тухай хууль дээр жи­жиг дунд бизнес эрхлэгчдийг ор­хиг­дуулсан зүйл байсныг бид ярил­цаж байна. Энэ асуудлыг аж­лын хэсэг ярьсан. Өөрөөр хэл­бэл, хэд хүртэлх төгрөгийг жи­жиг дунд бизнес гэж авч үзэх вэ гэдгийг ярилцлаа. Мөн бүс нут­гийн ял­гавартай байх санаагаа оруу­лаад нэг том хуультай бол­чихвол манай ул­сад хэрэгтэй бай­на. Тогтвортой байдлын гэрээ гэд­гээр хэн нэгэн сайд, дарга нар биз­нес хийж, гад­ны компаниудад өгчихөөд дараа нь чи ингэж улсаа худалдсан гэ­дэг хэл аманд орохгүй болно. Нэ­гэнт хуулиа баталчихсан учраас гад­на, дотныхон хуулийн дагуу ма­териалаа бүрдүүлээд үйл ажил­лагаагаа явуулна. Хууль зүйн орч­ныг нь сайн бүрдүүлж өгөх гэж байгаагаараа энэ хууль давуу тал­тай. Нарийн ширийн зүйл их бай­гаа. Ажлын хэсгийнхэн сайн ажил­лаж байна.

-МАН-ын зүгээс Алтны ил тод байдлын тухай хууль, Урт нэртэй хуулийг дэмжихгүй гэх байр суурийг илэрхийлсэн. Ха­рин АН-ынхан зөвшилцөөд цааш нь явуулах ёстой гэх юм. Та­най нам байр сууриа хатуу хам­гаалах уу?

-Урт нэртэй гэж нэрлэгддэг хууль бол байгаль, экологитой хол­боотой хууль. Өмнөх, болон энэ Засгийн газар УИХ-аас гар­гасан хуулийг хэрэгжүүлж ча­­дах­­гүй байгаатай холбоотой энэ асуудлыг ярьж байна. Ер нь энэ хуулиас болж хэн хэрхэн хо­хир­сон бэ гэдгийг тооцоо судал­гаа­­тай гаргаж байгаа. Их өндөр тоо гарсан байна лээ. Байгаль орч­ны нөхөн сэргээлтэд хэд ор­чим тэрбум төгрөг хэрэгтэй юм, нөхөн сэргээхэд хүргэсэн ком­паниуд ямар хариуцлага хүлээх вэ гэд­гийг тал талаас нь хэлэлцэж, энэ хуулийн хэрэгжүүлэх тал руу явмаар байна. Нэг хууль гар­га­чихаад араас нь өөрчлөөд, бу­руу­гаа тэр нам, энэ засаг гэх мэтээр нэг нэгрүүгээ чихэж байгаа нь төрийн бодлого биш. Энэ хуулийг нарийн судлаж, тооцоо судалгааг тодорхой болгох учиртай юм. Үнэ­хээр зардал чирэгдэл гаргасан компанитай уулзмаар байгаа юм. Алтны ил тод байдлын тухай хуулийн талаар мэдээлэл нарийн аваагүй байна. Томилолтоор явж байгаад ирээд удаагүй учраас нарийн сайн танилцаж чадаагүй. Ав­сан мэдээллээр бол ашигт малт­мал ашигласны татвар буюу роял­тигийн татвар таван хувь байс­ныг 2.5 болгох юм байна. Үүнийг юу гэж ойлгож байна гэ­хээр Оюутолгойг чиглэсэн бай­гаа юм. Тогтвортой байдлын гэ­рээ­гээр бид Оюутолгойгоос роял­тигийн татварыг таван хувь авна гээд хэлчихсэн. Гэтэл 2.5 болоод Оюутолгойд хөнгөлөлт үзүүлэх болоод байна. Яасан нөгөө болохоо боль­сон гэрээ бол Оюутолгой гэж шүүмжлээд байсан. Нэг гараа­раа өөр зүйл хийгээд, нөгөө гараа­раа нөгөөхөө үгүйсгээд байх шаард­лага байхгүй. Хөрөнгө оруулалтын орч­ныг тогтвортой байлгах ёстой л бол хуулиа тогтвортой байлгах учир­тай. Би ганцхан жишээ авлаа. Одоо­гийн байгаа тооцоогоор бо­доод үзэхэд хоёр их наяд орчим ам.дол­ларыг Оюутолгойгоос ал­дах болчихно. Энэ хуулийг эргэж зайлш­гүй судлах ёстой. Ер нь тэ­рэн дээрээ тулвал татвараар орол­дох нь зөв юм уу гэдгийг ч ярина.

-Татварын тухай хуульд ямар өөрчлөлтүүд орох гэж бай­на. Бас л дээр хэлсэнч­лэн Оюутолгой мэтийн компа­ниу­дын эрх ашигт нийцүүлэх гээд бай­на уу гэх хардалт байгаа?

-Гар дээр материал нь дөнгөж ирээд гүйцэд танилцаагүй байгаа. Татварын тухай хуульд өөрчлөлт оруулна гэснээс ер нь бид ингэж татвараараа оролдоод байх нь зөв юм уу. Гадаад дотоодоор яваад судалж байхад манай татвар харьцангуй бага. Хамгийн бага тат­вартай орны тоонд манайх зүй ёсоор ордог. Тэгэхээр бодлого нь тодорхой биш учраас хүндрэл га­раад ирдэг. Ийм хүндрэл үүсэн­гүүт л татвар зэрэг том бодлого руугаа ордог. Бушуу туулай борвиндоо баастай гэдэг шиг давхиж ороод хамаг юмаа өөрчилчихнө. Үр дүн­гээ өгч амжаагүй байхад нь өөрч­лөөд л асуудлыг хурцатгаж байна. Том хармаар байна.

-Нэр бүхий гишүүд Оюутол­гойн нэмэлт санхүүжилтэд Зас­гийн газар баталгаа гаргах ёс­гүй гэх мэдэгдэл хийсэн. Та дэм­жиж байгаа юу?

-Оюутолгойн асуудал Засгийн газар баталгаа гаргана, гаргахгүй, гэрээ ашигтай ашиггүй гэх байд­лаар маш удаан хугацаанд мар­галаа. Засгийн газар өөрөө ба­талгаа гаргаж өглөө гэхэд ма­найх өөрсдөө өөрийнхөө зээлээ ба­тал­гаажуулж байна гэсэн үг. Оюу­толгойн авч байгаа хөрөнгө оруулалтын 34 хувийг бид төлөх л ёстой шүү дээ. Энэ асуудал зөв үү, буруу юу гэдгээ тооцох ёстой.