“Үндэсний соёмбо” хөдөлгөөний тэргүүн Б.Лхагважавтай ярилцлаа.

-Оюутолгойн төсөлд хууль зөрчсөн хууль зөрч­сөн олон заалт бай­гааг гарган тавьж бай­сан хүмүүсийн нэг нь та. Засгийн га­­­зар Тавантолгойн төс­лөө УИХ-д өргөн ба­риад байна. Энэ төс­лийн та­лаар та ямар бодол­той  байгаа вэ?
-Дахиад л бид хууль эрх зүйн эргэцүүлэл рүүгээ оро­хоос өөр аргагүй л байна. 2006 онд батлагдсан Ашигт малт­­­­малын тухай хууль бас л олон дутагдалтай. Энэ хуу­­лиар зөвхөн лиценз бу­юу ажил хийх эрхийн бич­гийн зохицуулалтыг л хийж бол­­но. Түүнээс геологи бу­­­юу уул уурхайн ажлын ту­­хай хууль биш. Гол цөм бо­­лох геологи, уул уурхайн хол­богдолтой хэсэг нь маш ба­га туссан байдаг. Тэгэхээр эх­лээд хуулиа эргэн харж, нүүрсний тухай бие даасан хуультай байсан ч болохгүй юм байхгүй. Нүүрс зүгээр нэг хэвтэж байдаг түүхий эд байхаа больсон. Энэ бол дэлхий дээр байгаа энергийн гурав дахь цөм. Оюутолгой шиг яаран санд­ран хүчээр хийчихэж болох­гүй. Тавантолгой дээр хоёр жилийн өмнө шахуу тендер зарласан хэрнээ, орж ирэх хөрөнгийг нь хамгаалах хууль эрх зүйн орчин байхгүй гэдгийг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 5-нд болсон жаг­саа­­лын үеэр мэдэгдсэн л дээ. Тэгэнгүүт саяхан За­с­гийн газар ашигт малт­ма­л­ын хуулиндаа 29-ийн тав гэсэн шинэ заалт оруулж ирж байна. Энэхүү заалтаар гаднаас орж ирж байгаа хөрөнгө оруулалтыг хамгаална гээд байгаа. Гэ­тэл энэ нь нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов гэдэг болоод байгаа байхгүй юу.
-Яагаад, та өөрөө орж ирсэн хөрөнгийг хам­гаалах хууль эрх зүйн ор­чин хэрэгтэй гэсэн шүү дээ?
-Дээр хэлсэн заалтаар бол оператор компанид бүх эрхийг нь өгчихөж байна. Уул уурхай ашиглана гэдэг чинь ордыг ашиглах, гарсан түүхий эдийг боловсруулах, худалдан борлуулах гэх мэтээр үйл ажиллагааны олон чиглэлтэй. Энэ олон давуу эрхүүд бүгдийг нь нэг гарт төвлөрүүлэх бол­чи­хоод байна. Үүнийг ир­гэ­ний  хуулийнхаа дагуу ажил хийлгэх, хийлгүүлэх гэ­рээ­гээр зохицуулчихаж бол­но.
-Ерөнхий сайд Таван­толгой 100 хувь тө­рийн мэ­дэлд байгаа гэж мэ­дэгд­сэн?
-Энэ бол нэрнээс цааш­гүй хэрэг. Бид наа­наа нүүрс­­­­­ний эзэн гэж бай­гаа бо­­­­­­­­­­­­­­­­­ловч ашиг­лах бүх эрх нь оператор руу яв­­чихаж бай­­­гаа юм. Нэг ёсон­доо уурхайн бүх эр­хийг опе­ратор компани эзэм­шинэ. УИХ арай энэ чигээр нь баталчихгүй байлх гэж бодож байна. 2006 оны Ашигт малтмалын хуулиар лицензийг барьцаалах, ол­­бор­­лох гээд маш олон да­вуу эрхүүдийг оператор ком­­панид өгчихсөн. Гэ­тэл өнөөдрийн өнцгөөс хара­хад уул уурхайн зөвхөн ли­ценз­тэй холбоотой хай­гуулын ажил нь өөрөө ма­ш том бизнес, дараа нь хайсан юмаа ашиглалтын лиценз болгох нь бүр ч том бизнес болоод байна шүү дээ. Харин энэ бүхний дараа үйлдвэр байгуулах нь тусдаа бизнес юм. Жасрай гуайн Засгийн газрын үед ийм алдаа гаргаад залруулж байсан. 1995 онд агаарын зам, засмал зам гээд бүх дэд бүтцийн салбаруудаа Америкийн нэг компанид өгөөд, түүнийг нь иргэн Д.Лхамжав, С.Зориг аг­сан, А.Ганбаатар нарын хү­мүүс эсэргүүцэж Үндсэн хуу­лийн цэцэд өргөдөл гар­гаад, цэц хүчингүй бол­гож байсан. Энэ алдаа дахин давтагдаж байна. Та бүхэн харж байгаа биз дээ. Зарим нэг компани, банкуудын нэгдэл “Бидэнд зөвхөн худалдах эрхээ өг­чих, нүүрсийг чинь бид та нарын өмнөөс худалдаад өгье. Оронд нь бид мөнгө өгье” гэсэн хүсэлт тавьж байна. Зөвхөн тэр эрхийг авахын төлөө тэрбум дол­ла­рыг ч бос­гоё гэж яриад бай­на шүү дээ. Энэ том эр­­хүү­­дийг өнөөдрийн хэ­дэн төг­рөгөөр сольчихож бо­лох­гүй. Солихдоо бүтээн бай­­гуу­лалтын мөнгө биш, сонгуулийн амлалт бие­лүү­лэх зорилгоор хэдэн зуун жил ашиглах үүцээ гарын салаа­гаар урсгаж болохгүй. Үнэндээ Тавантолгой дээр бид эдийн засаг техникийн үзүүлэлтээ ч тодорхой гар­га­агүй байна. Дээр үед Оросуудын хийсэн нөө­цийн судалгаа  байгаа бо­ловч яг албан ёсны баримт болгоогүй.
-Техник эдийн засгийн үзүү­­лэлтийг олон улсы­н байгууллагаар хийл­­­­­­гэх хэрэгтэй гэ­сэн байр суурьтай хэ­сэг бий?
-Тэгэх ёстой. Дэлхийн аль ч банк, хөрөнгийн бир­жид тавиад мөнгө авчих тийм паспорт бу­юу албан ёсны бичиг ба­римт­тай болгох нь нэн тэргүүний ажил. Энэхүү барим­тыг дэлхийн хэм­жээ­ний мэр­гэ­­жилт­нүүд боловс­руул­сан байх ёстой. Тавантол­гойн ордын хувьд доод тал нь 10-15 сая доллараар ийм бичиг баримттай бо­лох юм байна лээ. Сая хэ­сэг нөхдүүд бид нар энэ мөн­гийг олоод эхлээд юу ч гэсэн албан ёсны пас­порт­той болгочихъё гэ­сэн ч хүлээж авсангүй. Аль социализмын үед эрдэмт­дийн хийж өгсөн цаасыг л орос англи руу хөрвүүлээд хэдэн тоог нь засаж гурил­даад байгаа юм. Оюутолгой дээр бид ийм үнэлгээ гар­гуулж чадаагүй алдаа гар­­га­сан. Алдаан дээрээсээ суралцах хэрэгтэй. Бид­ний алдаа багадаагүй ш дээ. 90-ээд оны сүүлээр маш олон байгалийн баял­гийнхаа бичгүүдийг үнэ­гүй тараасан. Авлига хээл хахуулиар өгөөд дууссан. Түүний үр дүн Монголын баялгийн ихэнхийг Канад, Хятадууд эзэмшиж байна. Шударгаар хэлэхэд би Эрдэс баялгийн яамны мэр­­гэ­­­жилтнүүд, агентла­­­­гийнх­­ны гаргасан тоо­цоонд итгэхгүй байгаа. Мо­н­­гол Улсын хэмжээний танд­алт судалгаагаар 150-аад тэрбум тонн нүүрсний баялагтай гэсэн тоо гарсан байдаг юм. Ихэнх нь чулуун нүүрс. Энэ нөөцөө бид албан ёсны бичиг баримт­тай болгочихвол дэлхийд нүүрс­нийхээ нөөцөөр эх­ний гуравт орно.
-Хятад улс гурав­ду­гаарт бичигддэг бил үү?
-Хятад 110 тэрбумын нөө­­цөөрөө гуравт бичигд­дэг. Тэгэхээр бид өмнө нь орж байгаа биз. Гол нь үүнийгээ албан ёсны бол­гох хэрэгтэй. Хэрвээ бид бүх нөөцөөрөө гу­равт бичигдэх юм бол цө­мийн зэвсэгтэй таван улс гэдэг шиг Монгол өөрөө нүүрс­ний стратегийг бо­ловс­руулдаг орон болно. Зөв­хөн Тавантолгойд  бай­гаа коксжсон нүүрс л гэхэд дэлхий дээр өнөө­дөр илэрчихсэн байгаа коксж­сон нүүрсний ордуудаас нэг дахин илүү гээд та бод доо. Польш их нүүрстэй л гэнэ. 39 хувь. Оросынх 50 хувьд нь ч хүрэхгүй. Энэтхэгийнх бүр 19 хувь. Энэ өнцгөөс харахад л Тавантолгойн асуу­дал нэг ордын биш дэл­хийн хэмжээний том асуудал байгаа биз. Хоёрт нь 2009 оны коксжих нүүрс хэрэглэсэн орнуудыг хара­хад Хятад 11 сая тонн, Япон, Тайвань, Солонгос, Энэтхэг 110 сая тонн байна. 2015 он гэхэд энэ хэрэглээ 200 сая тоннд хүрнэ. Бидний зах зээлийн 80-90 хувь тэр улсууд байгаа биз. Яагаад гадны 11 оператор компани Д.Зориг сайдын өмнө чичрээд бай­гаа нь ойлгомжтой бай­­­гаа биз дээ. Дээр ми­­­ний ярьсан хуулийн нэ­мэлт өөрчлөлтийг оруу­лаад баталчих юм бол опе­ратор компани энэ бүх­ний эзэн болно. Тэдний Та­ван­толгойгоос олох аш­­­гийг ярихаа больё л доо. Таван­толгойн гэрээ бай­гуулагдлаа гэнгүүт тухайн компанийн хувьцаа хэд дахин өсч  нөгөө яриад байгаа тэрбум доллар чинь нэг өдөрт хэд дахин өсөөд ороод ирнэ. Оюутолгойг эргээд сана л даа. Гэрээ хийгдэхээс нэг жилийн өмнө хувьцаа нь 2,7 канад дол­лар байсан. Хийлээ гэн­гүүт л арав дахин өссөн. “Ай­вен­хоу Майнз”-ын өө­рийнх нь л хувьцаа шүү. Түү­­нээс Монголд байгаа “Айвенхо Майнз Инк” гэдэг компанийнх биш. Энэ өсөлтөөс Монголд юу ч ноогдоогүй. Яагаад гэ­вэл тэр чинь цаана байгаа компани юм чинь. Би дээр таны асуусан нэг асуултанд дутуу хариулсан байна.
-Ямар?
-Тавантолгойг төр 100 хувь мэдэлдээ авсан гэ­дэгт. Хэрвээ тийм юм бол нөгөө хоёр орд нь яах юм. “Тавантолгой транс” ХК, “Энержи ресурс” буюу Ухаа худаг гэдэг. Энэ хоёр яагаад орохгүй байгаа юм. Засгийн газрын нэг танилцуулгыг харахад Ухаа худаг хасагдчихсан байна лээ. Уучлаарай, тэр чинь Монголын ард түмний өмч. Таван хувь гэж байгаа ч 5-10 хувь байгаа юм. Хониор ярих юм бол хамгийн шимтэй сүүл хэсэг нь Ухаа худагт бий. 480 гаруй сая тн коксжсон нүүрс. Яагаад үүнийг тоглоомын гадна гаргаж байгаа юм. Ерөнхий сайд ард түмнээ хуурч байгаа асуудал.  Нэгэнт л 100 хувь төрийн мэдэлд авсан бол “Тавантолгой транс”ХК, “Энержи ре­сурс” аль алийг нь ав л даа. Одоо бид оператор ком­панийг гол орд дээрээ оруулж ирж болно. Давуу байдалтай учраас маш их мөнгө орж ирнэ. Тэгэхээр жижиг Тавантолгой дахь нөгөө бусад компанийн нүүрс зарагдахгүй. Яагаад гэвэл Цанхаас ганцхан урагшаа Хятадууд л авна ш дээ. Тэгэхээр яахав нөгөө компаниуд нүүрсээ зүгээр шахуу өгнө биз дээ. Төрийн бодлого үүнийг зохицуулж байх ёстой. Өнөөдөр хэрэв хуулиа барьдаг л юм бол нэг ордыг нэг компанид ашиглуулна гээд ашигт малтмалын хуулинд заачих­сан байгаа.  Таван толгойг нэг л толгойгоор ашиглах ёстой. Хэрвээ хуваах юм бол албаар үнэгүйдүүлж байгаа хэрэг. Хуваах тусам үнэ нь буурна гэдгийг тэд маш сайн мэдэж бай­гаа. Хуваавал маш их хэм­жээний авлига хээл хахуу­лиар гадныханд өгсөн нь гарцаагүй. Тэр нь өнөөдөр харагдахгүй байж болно. Гэхдээ энэ мөдхөн илэрнэ. Монголын хоёр компани тэнд олборлолт хийж байна ш дээ. Чадаад олборлож байхад тэр хоёрт л өг­чи­хөөч дээ. Харин дахин боловс­руулах дээр нь гадны гурав­дагч компаниудын дунд тендэр зарлах ёстой.
-Өөрөөр хэлбэл та “Монгол 999” нэгдэлд эрхийг өгөх хэрэгтэй гээд байна уу?
-Яагаад болохгүй гэж. Тавантолгойн ашиглалтын эрхийг өгчих юм бол дараа нь оператороо өөрсдөө сон­гож болно. Энэ эрхээ өг­чих  юм бол Монголд да­хиж хөрөнгөтний хувьсгал мая­гийн маш том тэсрэлт болох юм.  Монголчууд өөрс­дөө нэгдээд юу хийж чаддагаа харуулах хэрэгтэй. Төр засаг тоохгүй, үл  анзаарсан байдалтай байгаад гайхах юм. Монголчууд нь эвлээд нэгдээд дэлхийн зах зээл дээр гаръя гээд хүрээд ирэхэд нь яагаад дэмжихгүй байгаа юм бэ. Биднийг төр нь дэмжихгүй бол өөр хэн дэмжих юм. Гадныхан дэмжих үү. Энэ хүмүүс өөрсдөөсөө 15 сая долларыг босгоод албан ёсны бичиг баримттай болгоё гэж бай­на шүү дээ. Би танд нэг хуулийн заалт уншиж өгье. 1992 оны Үндсэн хуулийн 5-ын 2-т “Төр нь нийтийн болон хувийн өмчийн али­­ваа хэлбэрийг хүлээн зөв­­шөөрч өмчлөгчийн эр­хийг хуулиар хамгаална” гэ­­сэн заалт бий. Чимэд гуай  их ухаантай хийсэн байгаа юм. Нийтийн өмч гэж байгаа биз. Өнөөдөр бид нийтийн өмч гэдгийг мартчихсан. Ганцхан Үн­дэс­ний радио телевизээс бусад нь төрийн өмч эсвэл хувийн өмч гэсэн хоёр хэлбэрт хуваагддаг. Гэтэл дэлхий нийтийн хандлага өөр болж байна. Өнгөрсөн жил Элинор Остром гэдэг эмэгтэй Нобелийн шагнал хүртлээ шүү дээ. Тэрээр яваандаа нийтийн өмч нь илүү давамгайлна шүү. Байгалийн бий болгосон өмчийг ашиглахдаа ний­тийн өмч гэж үзнэ. Үүнд нар салхи, бэлчээр, загас агнуур, ан амьтан уул уур­хай орно гэдгийг гарган тавьж энэ шагналыг хүрт­сэн. Одоо үүний загвар ме­ха­низмыг хийх улс нь Монгол хувь заяа­ны эр­хээр болчихоод бай­на. Яа­гаад гэвэл манай бэл­чээр бол нийтийн өмч. Байгалийн баялаг ний­тийн өмч. Төрийн өмч гэж зур­гадугаар бүлэгт тодор­хойл­­сон боловч энэ чинь нийтийн юм. Тиймээс бид нийтийн өмчийн хуультай болох хэрэгтэй. Тэгвэл дэлхийд энэ төрлийн анхны заг­варыг бий болгож, өөрс­дийнхөө өмчид эзэн бай­на. Ний нуугүй хэлэхэд өнөөд­рийн энэ тоглолт зү­гээр  шинэ жилийн уур амьсгал бүрдүүлэх гээд гацуур засаж “карнавал”-ын хөгжим эгшиглэж бай­гаа юм шиг санагдаад бай­гаа юм. Үнэндээ эзэн нь тодорчихсон. Одоо болж буй процесс жүжиг юм шиг. Тийм бол Монголын ард түмэн зүгээр суухгүй бай­хаа.
-Аливаа юм хоёр тал­тай. Энэ төслийн ху­вьд гэрэлтэй зүйл бай­на уу?
-Маш ядмаг ерөнхий зүйл. Тавантолгойн төсөл гээд ядаж гурван боть ном оруулж ирэх ёстой. Одоо­гоор хэлэх юм даан ч алга. Би эрх зүйн хувьд бэлэн болоогүй байхад асуудлыг оруулж ирлээ л гэж харж байна. Би дээр хэлсэн жүжиг болоод байна уу гэж. Гэхдээ үүнийг зогсоож болно. Засгийн газар бит­гий хэл УИХ-ыг ч ард тү­мэн өөрсдөө сонгодог. Ард түмэн хүсвэл өөрсдийн энэ эв нэгдлийг ивээн тэт­гэх, өөрсдийгөө дэлхийн хэмжээнд гаргаж чадах компаниудыг дэмжихүйц УИХ-ыг ч сонгож чадна. Зас­гийн газрыг ч дахин бай­гуулж чадна. Хэрвээ Ерөн­­хий сайд С. Батболд Мон­­голын ард түмнийг яг өөр шигээ лиценз эзэмшдэг дэлхийн хэмжээний баян болгох механизмыг гаргаад ирвэл дөрвөн мөчөө өр­гөөд ч   болов дэмжинэ. Ха­рин “Бороогоулд” шиг Монголын ард түмний нийт өм­чийн хэдхэн хувийг нь өгөөд үлдсэн 90-ээд хувийг нь Канадын луйварчдад өгөх юм бол уучлаарай, бүх мөчөө хөдөлгөөд тэмцэх болно.
-Танд баярлалаа

А.ЭРДЭНЭТУЯА