Төрийн өмчит компа­ниуд өнгөрсөн жил 50 гаруй тэрбум төгрө­гийн алдагдал­тай ажилласныг ТӨХ-ны дарга Д.Цогтбаатар энэ оны наймдугаар сард мэдэгдсэн. 14 компаниас алд­сан энэ хэмжээний хөрөнгөөр 25 сургууль, 30 цэцэрлэг, 6-7 эм­­нэлэг барих боломжтой байв. Төрийн өмчит компа­ниу­дын өрийг Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн “Улаан­баатар тө­мөр зам” нийгэмлэг олон тэр­бум төгрөгөөр зузаатгаж ма­гадгүй байна.

Энэ нь өнөөх БНМАУ, ЗХУ-ын /хуучнаар/ Засгийн газар хоо­ронд 1949 онд үзэглэсэн гэрээнээс болсон гэх юм би­лээ. Нэгэн жарны турш огт зас­вар хийгээгүй тус гэрээг ши­нэчлэн найруу­лах, Монголын талын хувь эзэмшлийг нэмэх сонирхол уг нь манайханд бий. Гэхдээ хөрш орны хувьд үүнд ач холбогдол өгөлгүй ирсэн байдаг.

Сүүлд ОХУ-аас Монгол Ул­сад суугаа Онц бөгөөд Бү­­рэн эрхт Элчин сайд В.В.Са­мoй­лен­ко “Бид 50:50 хувийг шу­даргаар эзэмшиж байгаа. Мон­голын тал дан­гаа­раа шийдвэр гаргах гэж үү. Ингэ­вэл шудар­га байх уу. Би тэгж бодохгүй бай­на. Тө­мөр за­мын ажил дажгүй л явж байгаа” гэж “Info” сэт­гүүлд тов тодорхой ярьжээ. Гэхдээ бичих сэдэв Монгол, Оросын хувь эзэмшлийн харь­цаатай хол­боо­гүй уч­раас энд хү­рээд ор­хиё. Ха­рин гэрээний зарим зүйл заал­тыг өөрч­лөх­гүй бол “УБТЗ”-ыг Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлд­вэрт цэцэг­лэ­­сэн шиг “ша­хааны” бизнес тойрч өнгө­рөх­гүй нь бо­лолтой.

Үүнийг батлах мэт гаа­лийн­хан “УБТЗ” нийгэмлэ­гээс 11 тэр­бум төгрөгийн тат­варын зөр­чил илрүүлжээ. Тодруул­бал, “УБТЗ” нийгэм­лэгийн удирд­лагууд вагон зүт­гүүрийн хурд, хүчин чад­лыг нэмэх зо­риу­лалтаар ОХУ-аас сэлбэг, хэ­рэгсэл ав­сан хэмээн бүр­дүү­лэлт хийж, гаальд мэдүү­лээд өөр улсаас бараа оруул­сан та­лаар эх сурвалжууд хэлж бай­­на. Засгийн газрын тог­тоо­лоор зүтгүүрийн хүчин чадлыг сайжруулахын тулд ОХУ-аас оруулж ирэх зөв­хөн техник, сэл­бэг хэрэгс­лийг гаалийн тат­вар болон НӨАТ-аас чөлөөл­сөн бай­жээ. Гэтэл албан ту­шаалт­нууд нийлж БНХАУ-аас гад­на Зүүн Өмнөд Азийн 7-8 ор­ноос татварын чөлөө­лөлт, хөнгөлөлтөд хамаа­рах­гүй ба­рааг оруулж ирсэн байна. Өө­рөөр хэлбэл, зүт­гүү­рийн хүчин чадал нэмэг­дүү­лэх сэлбэг нэрийн дор өөр зүйлийг ч “УБТЗ”-д тат­вар­гүй оруулж ирсэн ажээ. Мэ­дэх ёс­той хүмүүс нь мэ­дэж чадаагүй энэхүү үйлдэл нь бүтэн таван жил үргэл­жилсэн юм байна. Үүнийг ГЕГ-ын Бүрдүүлэлтийн да­раахь шалгалтын албаны­хан өнгөрсөн гуравдугаар сард тог­тоож, зургаан удаа­гийн акт хүр­гүүлжээ.
 
ИНЕГ, Батлан хамгаа­лах яам, ЦЕГ, Онцгой байд­лын ал­ба, эмнэлэг, “УБТЗ”, Уулын бая­жуулах “Эрдэнэт” үйлдвэ­рийн улсын хилээр оруулж ирж буй барааг гаалийнхан газар дээр нь шалгадаггүй юм байна. Улсын онц чухал байгуулла­гууд гэдэг үүднээс үйл ажил­ла­гааг нь тасалдуулахгүйн тулд ирүүлсэн барааны бичиг ба­римтыг шалгаад нэвтрүүл­дэг. Ингээд хэсэг хуга­цааны дараа “Бүрдүүлэлтийн дараахь шалгалт” гэдгийг хийдэг ажээ. Ингэж шалгахад “Улаан­баатар төмөр зам” нийгэмлэ­гийн оруулж ирсэн барааг “гэрэл цохь­жээ”. Хуулийн дагуу яв­бал, энэ бол эрх мэдлээ хэт­рүүлж 16 мян­ган ажилтантай Монго­лын тө­мөр замын бай­гуул­ла­гад бараа шахсан явдал юм.

Харин “УБТЗ” нийгэмлэ­гийн­хэн ГЕГ-аас тавьсан 11 тэр­бумын торгуулийг зөвшөө­рөх­гүй байгаа юм байна. Тэд Засгийн газрын нэг агентлаг нө­гөөгөө торгох нь увайгүй үйл­дэл хэмээн үзэж байна. Тухайлбал, Төмөр замчдын үйлдвэрчний хорооны дарга нь “УБТЗ өнгөрсөн жил 39 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилла­сан. Тийм байтал гаалийн бай­цаагч Засгийн газар хоорондын гэрээг зөрчиж хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийг торголоо. УБТЗ олон улсын ашгийн бус бай­гууллага гэдгийг 1949 оны гэ­рээ­гээр тодорхойлсон. Бид гаальд нэг ч төгрөгийн торгууль төлөхгүй” гэжээ. 1949 онд бай­гуул­сан Засгийн газар хоорон­дын гэрээний 10 дугаар зүйлд “Төмөр замын өмчид, ашиглал­танд байгаа газарт, бүх төрлийн эд хөрөнгөд БНМАУ-ын дотор байгаа хийгээд ирээдүйд бий болж болох ямар нэгэн албан татварыг үл ногдуулна” гэж заа­­сан байдаг. Үйлдвэрчний хорооны дарга нь үүнийг хэлсэн хэрэг. Гэрээний найм­дугаар зүйлийн “Ж”-д “Төмөр замын хайгуул, шинжилгээ, барилга болон ашиглалтад хэрэглэгдэх чухал тоног төхөө­рөмж, материалуудыг шалган үзэх ба гааль татвар хураах­гүйгээр БНМАУ-д саадгүй оруулж байх, оруулсан хогшил хөрөнгийг Орос улсад саадгүй эргүүлэн гаргахыг зөвшөөрнө. Замын хайгуул шинжилгээ, ба­рилга явуулж байгаа үед мөн­хүү барилгын ажилтны албан хаагчдад хэрэглүүлэх хүнсний болон аж үйлдвэрийн хийгээд бусад бараа таваарыг гааль татвар хураахгүйгээр Монгол Улсад нэвтрүүлэн оруулж байхыг зөвшөөрнө” гэж заасан байдаг ажээ. УБТЗ-ынхан гэ­рээ­ний энэхүү заал­тыг бариад гаалийн актыг эсэргүүцэж бай­гаа юм. Хэрвээ тэд 11 тэрбум төгрөгийн тор­гуулиа төлөхөөр бол ОХУ-ын тал 50 хувийг нь төлөх юм. Ха­рин Монголын талын төс­вөөс гаргасан мөнгө буцаж тө­сөвт төвлөрөх учраас бидэнд алдагдалгүй л дээ. Гэхдээ шударга ёс гэж бий. Хууль зөрчсөн үйлдлээ үргэлж адлаад байдаг өнөөх 1949 оны гэрээндээ нууж болохгүй байлтай.