УИХ-ын гишүүн, Мон­гол Улсын Ерөнхий сайд асан Сү.Бат­болд­той ярилцлаа.

-Та Ерөнхий сайд бай­сан хүний хувьд эдийн засгийн өнөөгийн үүсээд байгаа нөхцөл байдалд ямар тайлбар өгөх вэ?  

-Ер нь өнгөрсөн дөр­вөн жилд,  2008-2012 онд бид улс орны хөгж­лийн магадгүй, ойрын 10-20 жилийн эрчимтэй хөгж­лийн үндэс суурийг тавь­сан гэж боддог. Олон жил гацсан томоохон төс­лүү­дийг эдийн засгийн эргэл­тэд оруулах төрийн шийд­вэрүүд өнгөрсөн хугацаанд гарсан л даа. Хамтарсан Засгийн газар байгуулж, УИХ-аар дээрх асуудлуудыг оруулсан. Ингээд  Оюу толгой, Та­ван толгой, төмөр замын асуудал мөн эдийн зас­гийн гол гол салбаруудын хувьд томоохон шийдвэ­рүү­дийг гаргасан ийм дөр­вөн жил болж өнгөр­сөн.

Мөн бид хөрөнгийн зах зээлийг хөгжүүлье, компанийн засаглалыг сайжруулж шинэчилье, Европын стандартыг авч нутагшуулах асуудлыг дэвшүүлсэн. Ингэж эдийн засгийн тө­дийгүй, бодло­гын томоо­хон асуудлуу­дыг ч гэсэн бид хөдөлгөж, суурийг нь тавьсан бай­сан.

Цаг хугацааны хувьд эхлэх үндэс суурийг нь тавиад энэ ажлууд эрч хүчээ 2012-2016 оны хоо­ронд авч, Оюу толгойн төслүүдийн өмнөтгөл нь эхэлж,  жигд­рэх ийм боломж нөхцөл бүрдсэн байх ёстой юм. УИХ-ын шийдвэрийн да­гуу Таван толгойн орд газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах асууд­лыг эхлүүлсэн. Зүүн цан­хи дээр үйл ажил­ла­гаа нь эхэлсэн байгаа. Баруун цанхийн үйл ажил­лагааг олон улсын консерциум явуулах асуу­дал дээр яр­вигтай олон талт яриа хэлэлцээнүүд нь эцэс­лэг­дэж шийдэг­дээ­гүй. Ингээд сонгууль дамжиж орж ир­сэн. Ба­руун цанхийн үйл ажил­лагааг Засгийн газ­раас эхлүүлж байгаа нь энэ ажлыг улам эрчим­жүүлж буй ажил гэж бод­дог. Харин ямар зарч­маар, ямар шалгуур үн­дэс­лэ­лээр оператор ком­панийг оруулж ажил­луулж бай­гаа нь бидэнд ил тод, нээлттэй биш бай­гаа юм. Гэхдээ энэ үндэс суу­риа тавьж, эхлүүлсэн төслүүд маань авах ёстой эрч хүчээ өнгөрсөн жил хагасын хугацаанд авч чадсангүй. Зарим төслүүд саатах, удаашрах бай­дал­тай байна.

-Тухайн үед хийгд­сэн гэрээ хэлэлцээ­рүүд муу, үр дүн бага­тай­гаас Монголын эдийн засагт савлагаа үүсээд байгаа талаар зарим төрийн түшээд, эдийн засагчид мэдэгд­сэн. Эдийн засгийн док­тор хүний хувьд танаас тодорхой хариулт авмаар байна?

-Манай Засгийн газ­рын үед ч гэсэн ярьдаг байсан. Мэдээж төгс тө­гөл­дөр болсон гэрээ гэж хэлэхгүй. Эхлэлийг нь бол тавьсан, сайжруулах л ёстой. Энэ утгаар нь  бид хэд хэдэн удаа яриа, хэлэлцээр хөрөнгө оруу­лагч талтай хийж, зээлийн хүүг бууруулах, гуравдагч талд Монгол Улсын Зас­гийн газрын зөвшөөрөл­гүйгээр зарахгүй байх. Манай оролцоо доошоо буухгүй байх гэх мэтийн өөрчлөлтүүдийг хувь ний­лүүлэгчдийн гэрээнд нь оруулж, хийж, өөрчилж ирсэн. Цаашдаа Мон­голын талын хувь орол­цоог нэмэгдүүлэх шаард­ла­гатай яриа хэлэлцээр хийх ёстой гэж Их хурлаас бидэнд чиглэл өгсөн. Энэ дагуу яриа, хэлэлцээр хийж хугацааны хувьд тодорхой 30 жил биш, хөрөнгө оруулалтаа нө­хөж дуусмагц хувь хэм­жээг нэмэгдүүлэх ийм яриа хэлэлцээр хийх бо­ломжтой.

-Тэгэхээр Монголын эдийн засгийн гол зүт­гүү­рүүд маань яавал асч, зөв гольдролд орно гэж та харж байгаа вэ?

-Гол гэсэн төслүүдийг өнгөр­сөн дөрвөн жилд асаа­гаад тавьчихсан. Ха­рин одоо миний түрүү­чийн хэлдэгээр эрч хүчийг нь зөв авахуулж ажиллуу­лах хэрэг­тэй. Энэ ажил маань бидний төлөвлөж байс­наас удаж байна. Үүнийг эрчимжүүлэх ёстой.

-Та бүхэн 2013 оны эхний найман сарын эдийн засаг, санхүүгийн үзүүлэлтийг сайн мэ­дэж байгаа. Эдийн за­сагт үүсээд байгаа хүнд­­рэ­лийг монголчууд хэр­хэн давж гарах бол?

-Эдийн засаг хүндэр­лээ гэдэг асуудал харь­цан­гуй ойлголт л доо. 2008-2009 онд эдийн за­саг хүндэрсэн, хямралын жилүүд байсан шүү дээ. Дэлхийн эдийн засагт өнөөд­рөөс ч илүү хүчтэй хямралтай жилүүд байсан. Хамгийн гол нь бид­ний өөрсдийн хүчин чар­майлт, хүч хөдөлмөр, зөв бодлого, бодлогын зал­гамж чанар, тогт­вор­той бизнес орчин, хөгж­лийн нөхцөлийг хангах ёстой. Сүүлийн жил га­ран­гийн хугацаанаас хара­хад, эдийн засгийн өсөлт буур­­сан. Үүнийг ма­най­хан дэлхийн зах зээл, үндсэн түүхий эдийн үнэ ханштай холбож байна. Өмнөх Засгийн газрын алдаатай үйл ажилла­гаатай хол­бодог. Евро­пын эдийн засаг хям­ра­лаас гарах хандлагатай байна. АНУ-ын эдийн засаг үзүүлэлтүүдээ сүү­лийн 2-3 жил нэлээн өөд­рөгөөр төсөөлж байгаа. Хятадын эдийн засгийг тэгж үзэж байна. Өмнөх Засгийн үйл ажиллагаа бол нэг­дү­гээрт хамтар­сан Засгийн газрын үйл ажиллагаа байсан. Хоёр­дугаарт УИХ-ын шийдвэр тогтоо­лыг хэрэгжүүлэх байлаа. Жишээ нь, өмнөх Засгийн газар өр тавьсан гэж яриад байдаг юм.

-Ингэхэд тэр өрийн асуудал хаанаас үүс­сэн юм бэ?

-Үнэнийг хэлэхэд Ард­чил­сан нам анх сон­гуу­лийн амлалтыг гарга­сан. Бэлэн мөнгө нэг сая төгрөг өгнө гэсэн. Тэгээд Ардын нам бас хувь хувь­цаа, бэлэн мөнгө амлана гэж нэмсэн. Ингээд 2008 оны сонгуулиар 1.5 сая төгрөг амласан. Тэгэхээр хоёр нам хоёулаа сонгуу­лийн амлалтыг амлаж ирсэн байгаа. Тэгэхээр энэ зүйл бэлэн мөнгөний амлалт, бэлэнчлэх сэт­гэлгээг гаргах зүйлийг улс төрийн намууд өөрсдөө сонгуулийнхаа мөрийн хөтөлбөр, уриа, лоозон­доо оруулсан зүйл. Тэрийг нь УИХ хамтарсан Засгийн газар байгуулаг­дахад, Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр оруулж баталж, Хүний хөгж­лийн сангийн хуулийг баталж өгсөн. Энэ хуу­лийг хэрэг­жүүлэх үүрэг нь Засгийн газарт байдаг. Хуулийг хэрэгжүүлэх хү­рээнд Зас­гийн газар ажил­ласан. Хүний хөгж­лийн сангийн хуулийн дагуу иргэн бүрт 21 мян­ган төгрөг олгоно гэсэн. Таван толгойгоос ав­сан урьдчилгаа төлбө­рийг авахдаа бид нар ямар нэгэн Засгийн газ­рын баталгаа, бонд гар­гаа­гүй. Засгийн газарт ачаалал үүрүүлээгүй. Ту­хайн компани нь нүүрс­ний­хээ урьдчилгаа төлбө­рийг аваад, тэр төлбөр нь Хүний хөгжлийн сангийн хуулийн дагуу ард иргэ­дэд хүртээгдсэн зүйл. Эр­дэнэтийн ноогдол аш­гийн урьдчилгаа, мөн Оюу­толгойн урьдчилгаа төлбөрүүдийг авч хүний хөгжлийн сангийн хуу­лийг хэрэгжүүлэх ажлууд явагдсан. Энэ өр маань Засгийн газар аваад, Засгийн га­зар дээр тавь­сан өр биш. Тухайн аж ахуйн нэгжүү­дийн ноог­дол ашгийн эс­вэл бүтээг­дэхүүнээр төлөх төлбөр, урьдчилгаа байсан. 2011 онд бид 4,9 тэр­бумын зарлагатай бай­сан. 2012 онд зургаан тэрбумд хүр­сэн. Одоо бол 7.4 тэрбум болж байгаа. Өмнөх жи­лүү­дээс өндөр, төсвийн зарлагыг бат­луул­сан. Хэдий өрийн тухай ярьж байгаа ч гэсэн боди­той­гоор үлдээсэн илүү зүйл нь болбол бид Хөгж­лийн банкинд 580 сая ам.дол­ларын зээлийг сон­гуу­лийн өмнөх нь тав­дугаар сард аваад, тэр чигээр нь ашиглахгүйгээр дараа­гийн Засгийн газарт шил­жүүлж өгсөн. 1.5 тэр­бум ам.долларын дүнтэй “Чингэс” бондыг Засгийн газар гаргасан. Энэ бол өмнөх Засгийн газрын үйл ажиллагааны зал­гамж чанар, бий бол­го­сон хөрс нөхцөлийг л олон улсын банк санхүү­гийн зах зээл дэмжиж өгч бай­гаа зүйл. Ийм мөнгө гарч ирсэн. Монгол банк­наас үнэ тогтвор­жуулах хөтөл­бөрийн хү­рээнд гур­ван их наяд төг­рөгийг эдийн за­саг руу оруулсан байгаа. Дээр нь Засгийн газарт нэг тэрбум төгрөг­тэй тэн­цэх бондыг дотоод­доо гаргасан. Тэгэ­хээр өмнөх Засгийн га­зарт ийм бо­ломж, тансаг­лал бай­гаагүй.

-Таны хэлсэнчлэн ийм дэмжлэг байгаа мөрт­лөө яагаад эдийн засаг маань бууралт­тай, валютын ханш нь савлагаатай, үндсэн нэр төрлийн ба­раа бү­тээгдэхүүний үнэ ханш өсөлттэй байна вэ?

-Эдийн засгийг бид улам төлөв­шүүлж явуу­лах ёстой. Энэ дээр хэд хэдэн зүйл бай­гаа­гийн нэг нь төрийн бодлого маань өөрөө зал­гамж чанараа хадгал­даг байх ёстой. Өмнө нь олсон ололтоо үгүйсгэх биш, улам батал­гаа­жуулж яв­даг зарчим байх ёстой гэж үздэг. Үгүйсгээд бодло­гыг өөр­чилсөн юм олон зүйл дээр байхгүй ч гэсэн эргэж харах, цаг хугацаа алдах, хөрөнгө оруулалтын ор­чинд нь үл итгэх байдал үүсгэж байгаа нь өөрөө болгоомжлол өгөөд бай­гаа дохио юм. Хөрөнгө оруулалт тэрнээс болж зогсонги байдалд орж, буурч байгаа. Жишээ нь 2012 оны эхний улир­лаар хөрөнгө оруулалтыг 68 хувиар өсч байна гэж үзсэн. Гэтэл энэ оны эх­ний хагас жи­лийн дүн­гээр гарсан тоо барим­таар шууд хөрөнгө оруу­лалт 46 хувиар буурч байна. Бодлогоор оруулж мөнгө байлаа гэхэд, шууд хөрөнгө оруу­лалт багасч байгаа нь зах зээлийн онолоор явах мөнгөний урсгалд сөр­гөөр нөлөөлж байгаа. Тийм учраас тогтвор­той бизнесийн орчин, тогт­вор­той хөгжлийн бод­логыг хангах асуудал хам­гийн чухал зүйл юм. Ма­най хөгжилд сонгуулиас сонгуульд ярьдаг бодло­го гэхээс илүү үндэсний хөгжлийн тогтвортой цогц бодлого,  өмнөх ололтоо улам баталгаажуулсан бодлого хэрэгтэй байна гэдгийг дүгнэх ёстой болов уу.

-Хөрөнгө оруулал­тын талаарх таны байр суурь?

-Хөрөнгө оруулалтын хууль өөрчлөгдсөний мар­­­гаашаас хөрөнгө оруу­­­лагчид гүйгээд ирэх­гүй л байх. Хөрөнгө оруу­лагчдын итгэлийг бэхжүү­лэх, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх арга хэмжээг авах ёстой. Бидний чад­вар ямар түвшинд байна вэ. Хөрш, төс­тэй орнууд­тай харьцуу­ла­хад бид юун дээрээ ухраад, юун дээ­рээ урагшлаад байна вэ гэдгийг үзэх ёстой. Өрсөл­дөх чадварын индекс до­тор төрийн оролцоо огцом нэмэгдээд байна. Төрийн оролцоо эдийн засаг, бизнесийн сал­барт хүчтэй орж бай­гаа нь өөрөө дахиад болгоомж­лол төрүүлээд байна. Төр өөр рүүгээ “хөнж­лөө” татаад байвал биз­несийн орчин нь ху­миг­дана. Үүнийг буцааж либе­рал эдийн засгийн бодлого, тэр зах зээлийн үндсэн горим зохицуу­лал­тан дээр байлгах ёс­той юм байна. Энэ нь бол тогтвортой, хуулиараа хамгаалагдсан байх ёс­той юм байна. Энэ нь өрсөлдөх чадварыг хан­гаж чадах ёстой юм байна. Таатай бизнесийн орчин гэхээр манайхан, эсвэл гадна, дотны хэн нэгэнд тусгай хөнгөлөлт чөлөөлөлт өгөх гээд бай­на гэдэг ойлголтыг авч хаях ёстой байгаа юм.

-Чалкотой хийсэн гэ­рээний хувьд ямар тайл­бар өгөх вэ?

-Энэ чинь нүүрсний урьдчилгаа төлбөрийг авсан асуудал. Нэг ёсон­доо мөнгөөр өр төлнө гэсэн үг биш. Газар дор байгаа бүтээгдэхүүнээ зарна. Тэгээд урьдчилаад мөнгийг нь авахдаа УИХ-ын шийдвэртэй, хоёр на­мын сонгуулийн амлалт­тай, Хүний хөгжлийн сан­гийн хуулийг хэрэгжүүлэх, 21 мянган төгрөгийн ам­лалтыг хэрэгжүүлэх аж­лыг л бид хийсэн. Энэ бол ард түмэнд өгсөн мөнгө. Гэхдээ үүнийг хамтарсан Засгийн газрын үед хий­сэн зүйл шүү дээ. Тэргүүн Шадар сайд, Сангийн сайд бүгд  АН-аас байсан. Ямар ч байсан энэ гэрээ Монгол, Хятадын төрийн өмчит, аж ахуйн нэгж хоё­рын хооронд нээлттэй хийгдсэн олон улсын зах зээлийн жишиг, нүүрсний үнэ, томъёоллоор хийгд­сэн гэрээ гэж ойлгож бай­гаа. Гэрээний хувьд зах зээлийн үнэ дээр тулгуур­ласан томъёогоор хийгд­сэн гэрээ учраас энэ бол зөв зүйтэй зүйл. Бид мөн Оросоос авдаг бензин, нефтийг томъёогоор ав­даг.

-Ээлжит бус чуул­га­наар өргөн барьсан нэр бүхий таван хууль Мон­голын эдийн засагт ямар үр дүн өгөх бол?

-Хөрөнгө оруулалтын хуулийн хувьд хөрөнгө оруу­лалтын орчинд дүг­нэлт хийлгэх түүнийг тогт­вор­той болгоход чиг­лэгд­сэн хууль гэж ойлгож байна. Тогт­воржуулах­даа зөвхөн том эсвэл гадны компа­ниу­дад зо­риул­сан биш, гадаад, до­тоодын хөрөнгө оруу­лагчдыг бүгдийг хам­руулах, тодорхой шат­лал, ангилалтай байлгаж жижиг дунд бизнесийг хамруулах улмаар хууль тэгш үйлчилдэг зарчим­тай байх ёстой гэдэг зүй­лийг бид ярьж байгаа л даа.

-Тогтвортой эдийн засгийг хөгжлийг хан­гахын тулд юу хйих хэрэгтэй вэ?

-Бидний сурах ёстой хоёр зүйлийг дурдмаар байна. Ерөнхийдөө сэтгэ­лийн хөдлөлөөр популиз­маар асуудалд хандах, ялангуяа хуулиудыг са­наач­лах асуудал дээр нэлээд гардаг. Сайн тал бий. Зарим нэг цаг үеэ олсон шуурхай байх ёс­той зүйл бий. Ихэнх то­хиолдолд судалгаа, тоо­цоо, үндэслэл муутай. Тэрнээс болоод эргэж өөрчлөгдөх нөхцөл рүү ордог. Бид цаашид зах зээлийн нийгмийг улам төлөвшүүлж, хөгжүүлэх­дээ, хууль дээдлэх ёсыг бэхжүүлэхдээ, тогтвортой эдийн засгийг хөгжлийг хангахын тулд юу хэрэг­тэй байна гэхээр шинж­лэх ухааны үндэстэй, судал­гаа тооцоон дээр үндэслэсэн, ийм шийд­вэ­рүүдийг гаргаж байх ёс­той. Тэдгээр судалгаа тооцоог мэргэжлийн хү­мүүс гаргасан байх хэрэг­тэй. Улс төрчид бол мэр­гэжлийн хүмүүсийн маш нарийн хийсэн судалгааг, тооцоог нухацтай авч үзэж, Их хурлаар хэлэл­цүүл­дэг тогтолцоог бэх­жүү­лэх шаардлагатай. Энэ бол цаашдын тогт­вор­­той хөгжлийн, итгэ­лийг даах хөгжлийн ал­хам юм.

Мөн эдийн засгийн, бизнесийнхний санал бод­лыг тусгасан бодлого улам хэрэгтэй болж бай­на. Ерөнхийлөгч хэлж бай­сан шүү дээ. Нээрээ л төрийн оролцоогоо эргэж харах цаг болж байна гэдэгтэй санал нэг байгаа юм. Төр орж ирээд бүх бизнес, эдийн засгийг зохицуулна, ханшийг бари­на гэдэг нь гажуудал руу оруулаад байна л даа. Тийм учраас төрийн оролцоо өөрийнхөө зо­хис­той механизмаар хяз­гаарлагдаж байх ёстой. Төр хувийн хэвшлийн хил хязгаар маш тодорхой байх ёстой гэж бид ярьдаг.

Тэгэхээр энэ бүгд зүй­лүүд дээр бид зөв дүгнэлт хийгээд, бодлогын асууд­луу­даа сонсоод хамтарч улс орноо хөгжүүлэх асуудлыг тавих ёстой юм.

-Ардын намын залуу гишүүд намаа шинэч­лэх гэж тэмц­сээр л бай­гаа. Та энэ шинэчлэлийг хэр хүлээж авч байгаа вэ?

-Шинэчлэл гэдэг үг их моодонд орсон юм шиг байна. Бид уг нь хамт­раад бүтээн байгуу­лал­тын сууриудыг та­вилц­сан. 2012-2016 оны үйл ажиллагаа маань бол­бол улам эрч хүчээ аваад өргөжөөд явах ёстой гэж би үздэг. Гэтэл Шинэч­лэлийн Засгийн газар болно гэдэг нэр томъёо руу орсон шүү дээ. Нэр томъёо харьцан­гуй ойл­голт юм байна гэж ойлгож байгаа. Түүнтэй адил ма­най намын хэсэг залуус шинэчлэл хийнэ гэж бай­гаа. Шинэчлэл гэ­дэг зүй­лийн нэг эерэг хандаж байгаа зүйл нь урагшлуу­лах процесс гэж ойлгож байгаа. Намын үйл ажил­ла­гаа, амьдрал өөрөө амьд процесс. Засч залруулъя гэж байгаа нөхдүүд өөрийн санал бодлоо илэрхийлэх нь нээлттэй. Намын үйл ажил­лагааг идэвхжүүлэх процесс явагдаж байгааг би зөв зүйтэй гэж үздэг.

-Ардын намынхан олонх байхдаа гаргасан хамгийн том алдаа гэвэл таныхаар юу  вэ?

-Яахав төгс төгөлдөр юм гэж байдаггүй. Бид на­рын нэг алдаа гэвэл тал талыг ойлголцуулаад, зөвшилцөлд хүрч байж шийдвэр гаргая гэдэг зүй­лийг түлхүү барьсан бай­на. Зарим асуудал дээр олонхийн зарчмаар явах ёстой зүйлийг бид нар илүү зөвшилцөл гэж явуул­сан. Үүнээс болж зарим шийдвэрүүд цаг хугацаандаа гарч чадаа­гүй. Гол нь хугацаа алд­сан. Тэрнээс болоод ач холбогдол нь буурсан зүйлүүд байгаа.