Хамгийн том, хамгийн тод од

Доорх зурган
дээрх сүртэй аврага том мананцар дотор хэдэн сая одод бий бөгөөд тэдгээрийн
нийлбэр гэрэл нь ийнхүү уг мананцарыг үзэсгэлэнтэйгээр гэрэлтүүлж буй. Хамгийн
сонирхолтой нь энэ мананцар дотор орших ганцхан од нийт гэрэлийн бараг 10%-ийг
дангаар тэр олон одод дундаас гаргадаг гэвэл итгэх үү? Сүүн замын хамгийн том
дагуул галактик болох Магеланы их үүл дотор 1000 гэрлийн жилийн зайг эзлэн
орших уг мананцарыг Тарантула (мөн 30 Doradus гэнэ) гэж нэрлэх бөгөөд, түүний
төвд нь дөнгөж үүсээд удаагүй залуу аврага оддын бөөгнөрөл бий. 2010 онд
хийгдсэн судалгаагаар тэр оддын бөөгнөрөлийн төвд нь асар том үнэхээрийн аврага
од оршдог гэдгийг илрүүлсэн ба тус од нь бидний мэддэг хамгийн том мөн хамгийн
тод од юм:

Магеланы их үүл
дотор орших аврага том Тарантула мананцарын нийт гэрлийн аравны нэг нь
үнэхээрийн аврага ганц одноос л гаралтай. Зургийг энд дарж томоор үзээрэй. Зохиогч: Жон
Глийсон

Манай нарны
аймгийн гаригууд нарыг тойрон эргэдэг шиг манай сүүн зам галактикийг олон тооны
жижиг бие даасан галактикууд тойрон эргэнэ. Тэдгээрийн хамгийн том хоёрыг нь
Магелланы Том Үүл болон Магелланы Бага Үүл хэмээн алдарт Португалийн далайн
аялагч Фердинанд Магелланы нэрээр нэрлэж заншсан байдаг. Европын түүхийн зарим
эх сурвалжид Магелланы 1519-1522 оны дэлхийг тойрсон аяллын үеэр түүний хөлгийн
багийнхан эдгээр биетүүдийг тэнгэрт анх ажигласаж тэмдэглэсэн гэх боловч
Арабийн эрдэмтэд Магелланаас бүүр 500 гаруй жилийн өмнө ажиглаж байсныг
гэрчилэх тодорхой түүхийн баримтууд бас бий.

Эдгээр дагуул
галактикууд нь харанхуй шөнийн тэнгэрт энгийн нүдэнд том бүдэг саарал үүлс мэт
харагддаг учираас тэдгээрийг тусдаа галактикууд гэдгийг эртний хүмүүс мэдэхгүй
“тэнгэрийн үүлс” гэж нэрлэж байсан нь тэр. Асар хол зайд орших олон тооны одод
нь үүл мэт харагдаж байгааг 18-р зууны эхээр мэдэж авсан бөгөөд харин сүүн
замын дагуул бие даасан галактик гэдгийг нь сүүлд 20-р зууны эхээр америкийн
одоноронч Эдвин Хаббл нээсэн байдаг. Харамсалтай нь эдгээр биетүүдийн өнөөгийн
байршилаас нь болоод зөвхөн дэлхийн өмнөд хэсгээс л харж болно, Монголоос маань
харагдахгүй.

Харанхуй шөнө
дэлхийн өмнөт тэнгэрт Магелланы үүлс нь үнэхээр сийрэг үүлс мэт энгийн нүдэнд
харагдана. Зохиогч: Дэйвид Малин

Магелланы үүлс
нь хичнээн хэмжээгээрээ манай сүүн замаас хамаагүй жижиг ч гэлээ, бие даасан
залуу галактикууд учраас яг манай сүүн зам дотор байдаг шиг олон янзын оддын
өлгий болсон мананцаруудаар нэн баялаг. Биднээс ойролцоогоор 170,000 гэрлийн
жилийн зайд орших Магелланы Их Үүл доторх хамгийн алдартай мөн хамгийн том
мананцар нь диаметрээрээ бараг 1000 гэрлийн жилийн зайг эзэлдэг аврага
Тарантула мананцар юм (хамгийн эхний зурган дээрх).

Энэ сүр бараа
ихтэй харагдах мананцарын төвд нь үүсэж бүрэлдээд удаагүй байгаа маш залуу
оддын бөөгнөрөл оршино. Уг оддын бөөгнөрлийг R136 гэж нэрлэх ба бидний
мэддэг ертөнцийн хамгийн их масстай оддын ихэнхийг нь агуулдагаараа онцлог маш
сонирхолтой биет юм. Сансарын Хаббл дурангаар үзэгдэх гэрлийн мужид авсан
зургийг нь доор толилуулж байна:

Тарантула
мананцарын төвд нь орших R136 хэмээх аврага оддын маш залуу бөөгнөрлийг үзэгдэх
гэрлийн мужид сансарын Хаббл дурангаар авсан зураг. Уг оддын бөөгнөрөлийн төв
хэсэгт орших R136a1 хэмээх од нь бидний мэддэг хамгийн том мөн хамгийн тод од бөгөөд
нийт Тарантула мананцарын гэрлийн 10%-ийг ялгаруулдаг. Энд дарж зургийг томоор үзээрэй. Зохиогч: NASA,
ESA, & F. Paresce (INAF-IASF), R. O’Connell (U. Virginia)

2010 онд
Английн судлаачид энэ оддын бөөгнөрөлийг шинэ арга барилаар судлаад дотор нь
олон тооны үнэхээрийн аврага одод байгааг илрүүлсэн юм. Бидний өнөөгийн онолын
ойлголтоор манай нарнаас 150 дахин их масстай од өнөөгийн ертөнцөд үүсэх боломж
тун хомс боловч уг судалгаагаар энэ хязгаарыг хол давсан хэмжээтэй оддыг хэд
хэдээр нь илрүүлээд байна. Ялангуяа бөөгнөрлийн төв хэсэгт орших R136a1 гэж
нэрлэгдэх асар их масстай аврага од нь массаараа манай нарнаас ойролцоогоор 260
дахин их ба гадрагын температур нь 50,000 кельвин давна (манай нарны гадрага
ердөө л 6,000 кельвин). Энэ маш халуун аврага од нь манай нарнаас
гэрэлтэлтээрээ бараг 8 сая гаруй дахин тод, тиймээс л 1000 гэрлийн жилийн зайг
хамарсан аврага том мананцарын гэрэлтүүлгийн 10%-ийг гаргаж чадаж байгаа нь
тэр. (Тус судалгааны ажилыг энэ холбоосоор үнэгүй үзэж болно – http://arxiv.org/abs/1007.3284)

Бүр сүүлд
хийгдсэн нэгэн судалгаа нь тус одыг анх үүсэхдээ манай нарнаас бүр 350 гаруй
дахин их масстай байсан гэж үзэж байгаа бөгөөд, ийм аврага одод нь маш
тогтворгүй байдаг учир сүүлийн сая жилийн хугацаанд их хэмжээний массаа эргээд
сансарт алдсан гэж дүгнээд байгаа.

Энд том гэдгээр
би зөвхөн массаар нь харьцуулж яриад байгаа хэрэг юм шүү. Зүгээр яг хэмжээгээр
нь ярьвал R165a1-ээс хамаагүй бага масстай, бага температуртай одод нь
үнэхээрийн аврага том хэмжээтэй байж болно. Жишээ нь бидний мэддэг хамгийн том
радиустай од нь мэлхийн одны ордонд орших VY Canis Major од бөгөөд тэр одыг
манай нарны аймгийн төвд “суурилуулвал” санчир гариг хүртэлх орон зайг элбэгхэн
эзэлнэ. Радиусаараа R165a1-ээс хамаагүй том ч гэлээ масс, гэрэлтэлт болон
температуураараа хамаагүй бага. Энэ хоёр хамгийн их масстай болон хамгийн том
радиустай оддыг харьцуулвал: