Орчин үеийн хэл зүй судлалын эцэг
гэгддэг Ferdinand de Saussure гэж сонссон
л биз дээ?

– Сонсоогүй ээ??? Тэгвэл сонсох уу?

Saussure нь үе үеийн
мэдлэгтэнүүдийг төрүүлсэн алдартай гэр бүлээс гаралтай нэгэн бөгөөд, Женевийн
их сургуулийн хэл зүйн ухааны профессор юм. Харин тэрээр тухайн үеийн хэл зүйн
ухааны талаар сэтгэл дундуур явдаг байж. Тухайн үеийн хэл судлал гэвэл
– Энэ улсын хэл нь цаг үеэ дагаад ингэж ингэж өөрчлөгдөөд, ийм ийм хэлтэй
холилдож, тэндээсээ цаашаа ийм ийм хэл болон салбарлажээ
гэх зэргээр, төстэй хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулж, нийтлэг язгуурыг нь
тогтоох мэтийн л юм судалдаг байсан юмсанж.

Гээд бодохоор,
– Одоо ч гэсэн тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн би биш биз???

Ерөөс Saussure-аас өмнөх үе хүртэл хэл гэдэг нь
– Юманд хадсан шошго маягийн зүйл
гэсэн нийтлэг ойлголттой байсан байна.
Тэр нь жишээ нь, бодитоор оршин байдаг "Улаан өнгөтэй бөөрөнхий жимс"
гэдэг юман дээр "А・Л・И・М" гэдэг шошго хадсантай адилхан, нэг тийм, юмс үзэгдэл
ухагдахуунуудыг авианд харгалзуулсан төдий зүйл гэсэн санаа юм.

Гээд хэлэхээр,
– Тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн Монголчууд биш биз???

Харин Saussure тэрхүү шошго маягийн хэлний талаарх үзлийг далаар нь хөмрүүлж,
дараах байдлаар цоо шинээр томъёолсон байна.
– Хэл гэдэг бол Ялгацуудын систем юм.

Эсвэл зүгээр, "Ялгаануудын систем" юм.

Энэ нь нэг ёсондоо, Saussure
– Хэл гэдэг бол, аливаа зүйлийг өөр бусад зүйлээс онцолж салгахын тулд
байдаг.
гэсэн цоо шинэ хэлний талаарх үзлийг дэлгэн тавьжээ.

Өөрөөр хэлбэл, зүгээр л "нэг улаан юм" байхаар нь "алим гээд
нэрлэчихье" гэсэн бус, харин тэрхүү "улаан бөөрөнхий зүйлийг"
тухайлан бусдаас зориудаар ялгахын тулд "алим гэдэг нэр оноожээ"
гэдэг талаас нь авч үзсэн байна.

Тэгэхээр, ингэж хэлэх төдийд нээх ч тийм онцын сүртэй ялгаа мэдрэгдэхгүй байж
мэдэх юм.
– Явж явж тэгээл, алимыг алим гэж тогтоохын тулд л алим гэж нэрлэсэн юм
байгаа биз дээ?
гэсэншүү юм бодож байгаа нь арай зөвхөн та биш биз???

Хэрэв тийм бол, энэ талаар арай жоохон дэлгэрэнгүй тайлбарлая.
Жишээ нь, доорхи зургийг хараад танд юу бодогдох бол?

– Хэдэн чулуу л байна.
тийм биз?
Мэдээж бид бүхэн цааш нь эдгээр чулуунуудад нэг бүрчлэн нэр онооё энэ тэр гэж
бодох уу гэвэл үгүй. Бүгдийг нь таширдуулж аваад "чулуу" л гэж хэлнэ.

– Хамгийн баруун дээдэх нь юу вэ?
– Чулуу.
– Тэгвэл, тэрний хажуудах нь?
– Чулуу.
– Тэгтэл…, тэгвэл, ммм…, байжийгаарай… Тэгвэл зүүн доодох нь?
– Чулуу…

Гэвч та дээрхи зургийг ахиад сайн ажиглаад үз дээ. Тэд хоорондоо хэлбэр дүрс,
хэмжээ дамжаагаараа бүгд харилцан адилгүй байгаа биз? Гэсэн ч бид
– Тэр нь ч, энэ нь ч адилхан л чулуу
гэж хэлээд, тэдний хоорондох онцлог ялгаануудыг бүгдий нь нялсалж орхино.
Яагаад вээ гэвэл, бидний хувьд тэдний хоорондох тэр ялгаанууд бол үнэндээ
огтхон ч сонин биш учраас юм. Нэг ёсондоо бид бүхэн, эдгээр чулуунуудын
хоорондын ялгааг нэг бүрчлэн ялгаж салгах ямар ч "үнэ цэнэ" олж
харахгүй байгаа хэрэг. Тэгээд ялгаж салгах үнэ цэнэ байхгүйгээс хойш, ялгаж
салгах шаардлага ч байхгүй болж таарна.

За тэгвэл доорхи зургийг хараад юу гэж хэлэх бол?

– Хооо. Алим байна, гадил байна, мандарин байна, киви байна, …
гэх биз.

Тэгвэл яагаад дөнгөж саяны олон чулуунуудыг бүгдий нь ташираар нь
"чулуунууд байна" гэж хэлсэн мөртлөө, дээрхи зургийг бас адилханаар
"жимснүүд байна" гэж хэлэхгүй байна вэ?

Яагаад гэвэл, энэ зурган дээрх зүйлс нь бидний хувьд хооронд нь ялгаж салгах
хангалттай шаардлагатай чухал эд учраас юм. Нэг ёсондоо бид эндээс, ялгаж
салгах дайны хангалттай үнэ цэнэ олж хардаг хэрэг.

Тийм ч учраас, хооронд нь ялгаж салгах шаардлага, тус бүрийг нь нэг бүрчлэн
заах гэсэн хэрэгцээнээс хэл бий болсон юм. Энэ нь
өөрөөр утгаар хэлбэл, хэл гэдэг маань тухайн хүмүүсийн үнэ цэнийн мэдрэмж,
ертөнцийг үзэх үзлийн тусгал байдаг гэсэн үг.

Жишээ нь нэг ийм юм бодож үзье л дээ.
Хүн биднээс шаал өөр үнэ цэнийн мэдрэмжтэй, тэс өөр зүйл иддэг, "харь
гаригийн хүмүүс" байжээ гэж бодъё. Тэд бидэн шиг органик бодис, жимс жимсгэнэ
иддэггүй. Тэгвэл тэдний нүдэнд дээрх зураг хэрхэн харагдах бол?

Магадгүй, яг л эхний чулууны зургийг хараад бидэнд буусан тэр сэтгэгдэл төрөх
биз.
– Хэдэн органик бодис л байна.

Тэдэнд эдгээр органик бодисуудыг хооронд нь алим, гадил, киви гэх зэргээр ялгаж
нэрлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Тийм үнэ цэнийг тэндээс олж харахгүй. Тийм ч
учраас, бидний хэл гэж заагаад байгаа тэдний тэр юманд нь "алим",
"гадил", "киви" гэсэн үг ухагдахуун байхгүй.

Тиймээс тэдэнд хандаж
– Юун органик бодис вээ? Ахиад сайн хар л даа. Энэ нь улаан өнгөтэй, тэр нь
гонзгой хэлбэртэй гээд, бүгд өөр өөр байгаа биз дээ?
гэж хэлээд нэмрийг олох уу гэвэл үгүй биз. Тийм юм ярих нь бидэнд дээрх
чулуунуудын ялгааг нурштал тайлбарлан залхааж байгаагаас өөрцгүй юм болно.

Тэгэхээр явж явж дээрх ярианаас ойлгосончлон, хэл гэдэг маань "зүгээр л
тэнд нэг юм байгаа болохоор л, тэрийг тоочих гэж үүссэн" бус, харин
"тэднийг хооронд нь онцолж ялгах үнэ цэнэ байгаа учраас л, онцолж ялгах
гэж үүссэн" юмаа болж байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл,
– Оршин байгаа зүйлсийг хэрхэн онцолж ялгамаар байна вэ?
гэдэг тэр үнэ цэнийн мэдрэмжээс хэл бий болсон бөгөөд, тэрхүү үнэ цэнийн
мэдрэмжүүдийн ялгаа зөрөө л хэлнүүдийн хоорондийн ялгааг бий болгож байдаг
хэрэг юм.

Эсрэгээрээ ялгаж салгах онцын ач холбогдолгүй гэж үзэх юм бол, тэнд үнэндээ юм
байсан ч бид түүнийг юманд тооцож бодохгүй. Энэ талаас нь харвал, аливаа зүйл
бодитоор оршин байна уу үгүй юу гэдэг нь, ажиглагч болох бид түүнийг оршин
байгааг хүлээн зөвшөөрөх үү үгүй юу гэдгээс хамаарнаа гэж хэлж бас болно (энэ
талаар гүнзгийрүүлж философидвол сунжрах тул орхиё).

Ингэхэд сая ойлгомжтой байлгах гээд харь гаригийн хүн дээр жишээ авсан боловч,
яг үнэндээ "харь гаригийн хүн" болон "манай дэлхийн хүн"
хоёрын хооронд үүсдэг тэр ялгаа, үнэндээ ижилхэн хүмүүс бидний хооронд ч үүсч
байдаг.

Жишээ нь, монгол хэлэнд хэлдэг "даага", "шүдлэн",
"соёолон" зэргийг англи хэлэнд зүгээр л ташираар нь "horse"
гэхэд болчино. Бид Англиар ярьдаг хүмүүст даага, шүдлэнгийн ялгааг мянга
дэлгээд тэд "Аан" л гэнэ. Учир нь тэдний хувьд тэрийг ялгаж салгах
үнэндээ сонин биш юм.

Бүр ойрын жишээ ярьвал, аягүй бол хөдөөний хүүхдийн нүдэнд харагдах
"аргал", "хомоол", "хоргол" зэрэг нь, зарим хотын
хүүхдийн нүдэнд ташираараа зүгээр л "баас" болж харагддаг ч байж
мэднэ.

– Балдаан, чамд юу харагдаж байна?
– 1 зээрд үрээ, 1 хүрэн байц, 2 шийр алаг даага.
– Билгүүнээ, чамд юу харагдаж байна?
– 4 морь.

Үүний эсрэг жишээ гэвэл, бид "дүү"-г дүү л гэдэг бол, Японоор заавал
"эмэгтэй дүү" эсвэл "эрэгтэй дүү" гэж хэлэх шаардлагатай.
"Дүү л бол дүү шдээ" гэж хэлмээр санагдавч, тэдэндээ бол тэр
дүү эрэгтэй байх, эсвэл эмэгтэй байх нь бууз хуушуур шиг л тэс өөр сэтгэгдэл
төрүүлдэг биз.

Өөр бас, Англи хэлний бүс дэхь хүмүүс цагаан туулай, бор туулайнуудыг хооронд
нь өөр үгээр ялгаж салгаж, тэдний талаарх төсөөлөл нь ч нэлээн тусдаа байдаг юм
байх. Харин бидний нүдээр харвал хоюулаа л адилхан "туулай".

– Сайн хар л даа, шал өөр хоёр өнгөтэй байгаа биз дээ?
гэж тайлбарлаад
– Тийм нь ч тийм л байна. Тэхдээ л тэгээд туулайнууд л байна шдээ
гэхээс өөр юм бодогдохгүй биз.

Учир нь бид ба тэдний өсөж торнисон орчин нөхцөл, соёл иргэншил, үнэ цэнийн
мэдрэмжүүд нь тусдаа өөр бөгөөд, юуг юунаас салгаж, хэрхэн илэрхийлэх вэ гэдэг
тэр хэмжүүр нь ч бас өөр юм. Тэгээд тэрхүү "ялгаануудын систем"
нь цаашилсаар "хэлний систем" болж нүдэнд харагдаж, чихэнд
сонсогдохуйцаар ил гарсан хэрэг юм.

Үүнд л Saussure-ийн хэлсэн
– Хэл бол Ялгаануудын систем
гэдэг үгний мөн чанар оршиж байгаа юм шүү дээ.

Дээр дурьдсанчлан, монгол хэлэнд байдаг тоймгүй олон малтай холбоотой үгс, малын
нас, зүс, эд хэрэгсэл…, ялгадас…, гэсэн учир тоймгүй нарийн нэршилээс
илэрхий ойлгогдох зүйл гэвэл, монголчуудын хувьд мал гэдэг бол хосгүй үнэ
цэнэтэй, ширхэг бүрд нь нэр хайрлаж байж сая санаа амардаг нандин эрдэнэ юм.

Гэлээ гээд цаг үе өөрчлөгдөж байна, бидний малчин ард хааяадаа ч гэсэн шинжлэх
ухаан, өндөр технологи, бүр даварбал философи ч болтугай сонирхохыг эрмэлзэх
боловч, монгол хэл маань бөөм, бөөмхөн, бөөмөнцөр, эгэл бөөм гэх зэргээс
илүүтэйгээр юмсыг нарийвчлан нэрлэж үл хүрэлцэх тул арга буюу атом, молекул,
электрон, кварк гэх мэтээр гадаад үгийг байгаагаар нь өөриймшүүлэх оролдлого
хийж ирлээ.

Угтаа бол энэ чинь доройтол биш дэвшил юм шүү дээ. Ингэлээ гээд монголоо алдаж
байгаа хэрэг бус, харин ч бидний үнэ цэнийн мэдрэмж хөгжиж, ертөнцийг үзэх үзэл
маань тэлж байгаа хэрэг юм.

Библид "Эхлээд үг буй" гэдэгчлэн, үг нь л байхгүй бол үнэхээр бид
юугаа ч сэтгэх билээ дээ.