Хаа очиж тамхины чамбай хууль гарчихлаа. Хэрэгжүүлж чадвал хууль гууль болчихдоггүй юм байна гэдгийг энэ хууль нотолж байх шиг санагддаг. Хугас өдөр гудамжаар таваргахад тамхи зуусан хүнтэй тааралдсангүй, олзуурхаж л байлаа. Харин архи сэнгэнүүлж, араа шүдээ хавирагсад бол таван алхам тутамд л зам хөндөлсөн байна.

Бидний амьдралын жирийн дүр төрх болтлоо хоногшиж, дотноссон илэрхийллийн нэг нь энэ архидалт. Дөч хүрээд дөнгөж амсч байсан архи хэмээх идээ эдүгээ амны нь салиа арилаагүй дунд сургуулийнхны дурлаж хүртдэг “ундаа” болжээ. Архичид залуужлаа залуужлаа гэхэд нас, намбаны хил хязгаараас дэндүү хол давчихаад байгаа нь энэ. Үүнийгээ бид үндэсний эмгэнэл хэмээн “өхөөрддөг”. Ярихаас хэтрэхгүй байгаа болохоор л өхөөрдсөнөөс өөрцгүй санагдаад байх юм. Сүүлдээ ярихаа ч бараг больсон. Дуугүй байх нь хүлээн зөвшөөрсний тэмдэг гэсэн үг бий. Архидалттай эвлэрч, найзан дундаа уусч сүлэлдээд ирэхээрээ амаа хамхиж байгаа нь энэ байх гэмээр. Харин архины сэдвээр эргэн санах шалтгаан нь мөнөөх Тамхины хуулийн хэрэгжилтээс үүдэж байгаа юм. Тамхиа чангалж болсон юм чинь архидалтыг бас хазаарлаж яагаад болохгүй гэж. Нуур шиг архинд чулуу шиг живж байгаа монголчуудаа эрэг дээр гаргаж яагаад болохгүй билээ гэсэн итгэл төрснийх.

Архийг цай, кофены дайтай хэрэглээнээс яаж шахах вэ. Үүнд л учир байна. Үнэ мөнгийг нь хэд хэдэн удаа нэмсэн. Ингэснээр хэрэглээг нь бууруулж чадсангүй, харин үнэлэмжийг нь дээшлүүлж, хоногийн хоолны махгүй хэрнээ архиа түрүүлж авдаг араншинг дэвэргэж орхив. Архи уухгүй бол ажил бүтэхгүй тийм цаг үе байсан уу гэвэл байсан. Одоо тэр цаг ард хоцорсон. Шил архины халуунд сэтгэл нь хөдөлж шийдвэр гаргадаг хүн байхгүй болсон. Харин архидалт ажлын байрнаасаа ахуйн хүрээ рүү нутаг сэлгэв. Тэндээсээ албан ёсны архидах газар-баар, ресторанд шилжиж, тэнд бут авч байна.

Манай улсын насанд хүрсэн хүн амын 51.2 хувь нь архи хэтрүүлэн хэрэглэдэг гэсэн аймаар баримт байдаг. Өөрөөр хэлбэл, үүнийг уншиж суугаа та бид хоёрын нэг нь архи хэтрүүлэн хэрэглэгч. Бас нэг тоо дурдая. Монголчууд өлгийтэй нялхсаасаа эхлээд өтөл буурайгаа хүртэл жилд наанадаж 20 шил архи цааш нь харуулдаг гэнэ. Үүний үр дагавар нь бидний дундах бие, сэтгэл зүйн хувьд архинаас хамааралтай болчихсон тэр олон элэг нэгтнүүд маань.

Нэгээс мянга хүрдэг жишгээр нэг л мэдэхэд нийгмээрээ амьдралын жолоо цулбуураа архинд булаал­гачихсан байхад гайхаж гаслаад байхааргүй дүр төрх бий болчихоод байна. Аливаад учир шалтгаан, уг язгуур гэж бий. Энэ өнцгөөс нь харвал архины хэрэглээ хавтгайрах шалтгаан нь юу вэ.

Хамгийн том хүчин зүйл нь ядуурлын үр дагавар. Ядуу амьдралын гутрал, ажилгүй иргэдийн сэтгэлээ тайтгаруулах гол арга нь мөнөөх архидалт болсон. Тэгээд тэр нь амьдралын хэв шинж болон тогтож байна. Хотоос холхон сумын төвд очоод хараарай. Хашаа байшингийн булан бараадаж будаа тариан дээр цугласан бор шувууд шиг суугаад танилууд аяга тойруулан өдрийг өнгөрөөж буй. Захын хорооллын гудамжны үзүүрт, эсвэл хотын төвийн орцны үүдэнд өглөө эртлэн цугларч ганц юмны мөнгө босгож, өдрийн “жаргал”-аа эхлэх гэж ядаж байгаа өрөвгөрүүдийг нэг хараарай. Тэд ажилгүй, ядуу, хүсэл зорилго үгүй. Нийгмийн шуурганд уруудаж, амьдралын итгэлээ аль хэдийнэ гээгсэд. Тэдний ганц тайтгарал нь архи. Монголчуудад гарын доорхи юм гэвэл өнөөдөр архи л байна. Таван алхмын цаана л архи ёоз дүүзээрээ байна. Тансагийг нь биш юмаа гэхэд хямдыг нь хүртэх өргөн сонголттойгоо.

Монголчуудыг ядуурлаас гаргаж, архины хэрэглээг нь багасна гэвэл мөддөө бүтэхгүй юм шиг байна. Тэр цагийг хүлээж суутал цөөхөн хэдэн монгол маань цөмөөрөө архичин болчихвол яана. Наана нь хуулиа чангалж, журмаа төгөлдөржүүлье. Тэгээд яг тамхины хууль шигээ хэвшүүлж хэрэгжүүлбэл эх орны иргэд, ирээдүйдээ хийж байгаа том хөрөнгө оруулалт болно. Үүнийг олон хүн уухай хашгираад дэмжинэ.

Архи уухгүй л бол уйдаад байж сууж чадахгүй болсон тэр хүмүүсийг хатуу хараа хяналт дор эх орны бүтээн байгуулалт руу хугацаа заан илгээвэл таарна. Ажлын амтанд ороод ирэхээр архиа аяндаа мартана, түрийвч дүүрэн мөнгөтэй болохоороо архи биш, амьдрал харагдаад ирнэ шүү дээ.