ИЗНН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга С.Жаргалтай цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-ИЗНН  УИХ-ын сон­гуулиар 4-5 төлөөлөл гар­гаж ирэх боломжтой байсан ч улс төрийн зарим шалт­гаан саад болсон хэмээн мэ­дэгдэж байсан. Алдаа­гаа хэрхэн дүгнэв, ямар  бод­лого хэрэгжүү­лэхээр болов?

-Их хурлын сонгуу­лийн дараачаас манай нам өөрчлөлт шинэчлэл  хий­сэн.  Жирийн гишүүдээсээ эхлээд  удирдах ажилтнууд  намынхаа  бодлого, чиг­лэлд анхаарч, урагшлах  уу, зогсонги байдалтай   цөөн хэдэн хүний нам байгаад байх уу, олон ний­тийн нам болох уу гэж асуудал хөндөж  байна. Намд  шинэчлэл эрс яваг­даж эхэлсэн. Дот­роо­соо жигүүр хүртэл гар­галаа. Дүрэмд зааснаар намтай холбоотой аливаа асууд­лаар намын удирд­ла­гууд бүхий л байгуул­лагад  үзэл бодлоо чөлөө­тэй илэр­хийлж болно. ИЗНН ард­чил­сан чиглэ­лийн нам  учраас өөрч­лөлт, шинэч­лэл эрчимтэй явж байна. Өнгөрсөн ес­дүгээр сарын 30-нд болсон  Үндэсний зөвлөлдөх хо­рооны  их хур­лаар миний бие намын Ерөнхий на­рийн бичгийн даргаар сон­гогдсон.

Аравдугаар сарын 2-нд тамгаа авсан, 4-нд нэр дэвшүүлэх ажил дуус­сан. Орон нутгийн сон­гуульд анх удаагаа 300-гаад хүн дэвшүүлж 30-аад тө­лөөлөгч  гаргалаа. Ши­нэч­лэлийн Засгийн газар бай­гуулахад АН-тай сон­гуульд хамтарч оролцох гэрээ байгуулсан. Харам­салтай нь гэрээ бүхэлдээ зөрчигдөж, манай нам олон газарт  бие дааж нэр дэвшүүлсэн. Хоёр нам, нэг  эвсэл, дээр нь  бие даагчид өрсөлдсөнөөс 30-аад сум, аймагт төлөөлөгч  гаргасандаа баяртай бай­гаа. Уг нь  эртхэн ажлаа эхлүүлсэн бол орон нутгаа сайн мэддэгийн хувьд  илүү хүчтэй, зоригтой орол­­цож, үр дүн гарах  бай­сан. Нийт иргэдийн хүсэл эрмэлзлэл манай нам руу хандсан нь ан­заарагдсан. Гишүүд зарим газарт тактик алдсан гэж ярьж байгаа. Алдаагаа олж харж, дүгнэсэн учраас бид  2016 онд найман ги­шүүн гаргаж, УИХ-д бү­лэгтэй болно гэж үзсэн. Бүлэг нээлттэй байдал, шударга ардчилал, Мон­голын эдийн засгийг тогт­вортой болгох хувь хүний эдийн засагт суурилсан бодлогыг гаргаж ирнэ. Тэр нь улс орны хөгжил, байгаль ор­чинд ээлтэй эдийн засгийг бий болгох юм. Бид Монгол орон, монгол хүн­ээ ца­линтай, орлого­той, тогт­вортой амь­жир­гаатай сай­хан амьд­рах бололцоог хангахын төлөө бид ажил­лана.

-Улс төрийн намууд  Ерөнхийлөгчийн сонгуу­лийн тухай дотооддоо ярьж эхэлсэн. ИЗНН хэзээ хуралдах вэ, С.Оюун дар­гын хэвлэлд өгсөн ярилц­лагаас үзэхэд нэр дэвшүү­лэхгүй гэж ойлгож болох уу?

-Энэ асуудлыг намын их хурал шийднэ. Ээлжит их хурал ирэх сард болно. Намын удирдлагууд ч энэ талаар ярьсан. Сая би 6-7 аймгаар яваад ирлээ. Дүүр­­гүүдийн намын бай­гууллагын үйл ажиллагааг шинэчлэн сайжруулж, улмаар  шинэ төвшинд гаргахаар ажиллаж байна.  Шинэчлэлийн явцад  на­мын­хаа хуучин гишүүнч­лэлийг сэргээж, шинэ намын суурийг бэхжүүл­нэ. Гишүүдтэй уулзахад парламентад суудалтай намын хувьд сонгуульд амжилт гаргах хамаагүй,  намынхаа зорилго, хүсэл тэмүүлэл,  улс орондоо юу хийх вэ  гэдгээ Ерөнхий­лөгчийн сонгуулиар  дам­жуулан ард түмэндээ ойл­гуулах  ёстой гэж  ярьж байна. Ирэх сард болох намын их хурлаар энэ талаар  хэлэлцэнэ. Манай нам дотоод ардчилалтай, нэг дарга нь дэвшинэ, нөгөө нь дэвшихгүй гэс­нээр асуудлыг шийдэхгүй.  

-С.Оюун “Би Ерөн­хийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихгүй” гэснээрээ  намаа сонгуульд оролцох­гүйг,  мөн өөрөөс нь өөр нэр  дэвших боломжтой хүн байхгүйг хэлээд байгаа юм биш үү?

-С.Оюун ИЗНН-ын нэрээр УИХ-д сонгогдсон гишүүн. Манай нам дү­рэмдээ  Ерөнхийлөгчийн болон УИХ, орон нутгийн сонгуульд нэр дэв­шүү­лэхдээ бүх асуудлыг их хурлаараа хэлэлцэж шийд­­­­вэрлэнэ гэж заасан.  Хувь хүний хүсэл мө­рөөдөл эцсийн шийдвэр болохгүй. Намын даргын зүгээс “Би нэр дэв­ших­гүй” гэж хувийн байр суу­риа илэрхийлс­нээс биш,  намын даргын ху­виар “Ма­най нам орол­цохгүй гээгүй.

-Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлэх шалгуурыг хан­гасан, олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн боловсон хүчин хэр олон байна. Хэнийг дэвшүүлэх вэ?

-С.Зориг амь насаа алдсанаас хойш нийгэм буруу тийш явж, тэр га­жуудлыг арилгахаар  олон сэхээтэн, мэдлэг боловс­ролтой хүмүүс ИЗНН-д орж ирсэн. Манай нам ч өмнө нь Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлж байсан туршлагатай. Ту­хайлбал,  Л.Дашням гуай байна.  Мэдлэг боловсрол­той, чадалтай, нийгмийг удирдаж авч явах болол­цоотой боловсон хүчин  олон  бий. Гол нь нэр дэвшүүлнэ, дэвшүүлэхгүй гэсэн шийдлийг С.Оюун юм уу, С.Жаргал гаргах­гүй. Намын их хурлаар хэлэлцэж, Монгол Улсыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх төлөвлөгөө, 2016 оны УИХ-ын сонгуульд орол­цох асуудлын хүрээнд шийд­­­лээ гаргана. Тий­мээс энэ асуултын хариуг  нээлттэй үлдээе.

-Төрийн тэргүүний сон­­­­гууль учраас улс тө­рийн намууд нухацтай ярьж, хичээж оролцох нь ойлгомжтой. Тухайлбал, МАН-ынхан хоёр шатны сонгуульд ялагдлаа, одоо бид алдах эрхгүй гэж байгаа. Сонгуулийн өнгө, улс төрийн нөхцөл байд­лаас ямар дүгнэлт хийж байна?

– Өнөөдрийн байдлаас харахад Монголын ард түмэн ардчилал тал руу хэлбийсэн. Тиймээс одоо­гийн төрийн тэргүүн хам­гийн хүчтэй өрсөлдөгч байх нь тодорхой. Манай нам Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлснээрээ 2016 оны сонгуульд  ямар бодлого чиглэлтэй нам гэдгээ та­ниулах, үзэл баримтлалаа танилцуулах, ойлгуулах зорилготой. Энэ бүхнийг намын их хурлаар тал бү­рээс нь ярьж шийдлээ гаргана.

-Хуулиараа бол УИХ-д суудалтай намууд нэр дэвшүүлэх эрхтэй. Гэтэл засагт хамтарсан нам, эвслийн гэрээгээр сон­гуульд хамтарч оролцоно гээд заачихсан. Энэ та­лаар та юу хэлэх вэ?

-Бид гэрээг судалж байна. Түүнээс үзэхэд ямар ч  хууль эрхзүйн үндэслэл алга. Нөгөө та­лаас орон нутгийн сон­гуульд АН, “Шударга ёс” эвсэл хоёул гэрээгээ зөр­чиж, манай нэр дэв­шүүл­сэн субьектүүд  тусдаа орсон шүү дээ. Анх ши­нэч­лэлийн Засгийн га­зар байгуулахдаа бүгдээ­рээ эвсч засгаа баръя гэсэн. Түүнээс гадна хоёр, гур­ван ч шат дараалсан тухайлбал, орон нутгийн болон Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хамтарч нэр дэвшүүлнэ гэж заасан атлаа орон нутгийн сон­гуульд гэрээнийхээ бүх заалтыг зөрчсөн. Тиймээс  гэрээ ямар ч үндэслэлгүй, биелэгдэх  нөхцөлгүй болчихож байгаа юм. Орон нутгийн сонгуульд гэрээ­гээ зөрчөөд дарга, цэр­гийн­хээ асуудлыг шийд­чих­сэн юм чинь өнөөдөр гэрээгээ баримтална гэвэл учир дутагдалтай. 

-Намын Ерөнхий на­рийн бичгийн дарга болс­ноос хойш ямар чиглэлд анхаарч ажиллаж байна?

-Өнгөрсөн аравдугаар сард ажлаа  аваад орон нутгийн сонгуульд шууд орсон. Ингэхдээ би Хэн­тий аймагтаа нэр дэвш­сэн. Үр дүн нь арван хүн ИТХ-д гаргасан ам­жилттай. ИТХ-ын дарга нь манай намаас сон­гогдсон. Дорнод аймгийн ИТХ-д 15 хүн гарч, манай намын гишүүн Засаг дарга  болсон. Дархан, Сэлэнгэ, Эрдэнэтэд олон залуу нэр дэвшсэн. Баянзүрх дүүрэгт 25 хүн нэр дэвшиж гарсан.  Бид орон нутгийн сон­гуульд арай  оройтож бэлт­гэсэн. Гэхдээ “Чамлахаар чанга атга”  гэгчээр баяр­тай байгаа. Энэ бүхнээс үндэслэн бид намаа бэхжүүлэх ёстой гэсэн шийдэлд хүрч ажил эхлээд байна. Сүүлийн үед хоёр удаа долоон аймгаар явлаа. Дорнод аймаг руу манай намын нэр дэвшигчийн нэрийг жагсаалтаас хас­сан, шүүхээс шийдвэр гарчихаад байхад нөгөө хоёр нам “Бидэнд хохи­ролтой”  гээд санал тоо­лоогүй зэрэг зөрчил бий. Монголын  хууль, шүү­хийн  байгууллага хаашаа яваад байна вэ гэж асуумаар, тийм  зүйлүүд ч  тэнд зөндөө гарсан. Энэ мэт бэрхшээл тулгарч байгаа ч манай  намын рейтинг  байнга өсч байна.  Дархан, Сэлэнгэ зэрэг олон аймагт манай залуус олонхийн дэмжлэг авсныг түрүүнд хэлсэн. Одоо на­маа бэхжүүлэх л чухал. Удахгүй манай намын Улс төрийн зөвлөл хуралдана. Үндэсний зөвлөлдөх хо­роогоо хуралдуулна. Түү­ний дараа их хурлаа хий­нэ. Намын шинэчлэл, өөрч­лөлтийн тухай  нийт  гишүүдийн байр суурийг сонсоно.Цөөнхийн бус олон нийтийн нам болж, ногоон  хөгжлийн  төлөө ажиллана.

-Та түрүүнд ИЗНН  улс орны хөгжил, байгаль орчинд ээлтэй эдийн зас­гийг бий болгохын төлөө ажиллана гэсэн. Тэгвэл  бондын үр ашгийг хэрхэн тооцоолж байгаа вэ?

-Шинэчлэлийн Зас­гийн газрын шийдвэрүүд эхнээсээ гарлаа.  Нийгэмд хэрэгтэй зүйлүүд   цөөнгүй ч дутуу бодсон зүйлүүд бас  байна. Чингис бондыг шийдсэн байдал манай намын эдийн за­сагч­дад  огт таа­лагдаагүй. Яагаад гэвэл, цагийн хатууд  яа­руу сандруу их хэмжээний мөнгө зээлээд түүндээ хүү төлөөгүй гэж байна. Хүү төлөхгүй гэж байгаа ч цаа­на нь өр яваад байна. Нэгэнт гарын үсгээ зураад зээлсэн юм чинь хүү төлж  таарна. Аливаа их хэм­жээний мөнгө зээлэхэд хөрөнгө босгох нь зөв ч  ухаантай хандах ёстой. Эцсийн эцэст тэр нь би­дэнд өр болж үлдэнэ. Үр ашигтай захиран зар­цуу­лахын төлөө яаралтай ан­хаарахгүй бол  дараа нь бидний үр хүүхдэд өр үүс­нэ. Бусад орны турш­ла­гаас харахад эхлээд ямар төсөлд хэрхэн захиран зарцуулж, ямар хэмжээ­ний  ашиг олж, хүүгээ хэрхэн төлөхөө төлөв­лөс­ний дараа зээлдэг. Чингис бондыг өнөөдөр тавхан жилийн хугацаатай авлаа гэж байна. Гэтэл эхний жил нь  өнгөрчих­лөө. Үлд­сэн дөрвөн  жил нүд ирмэхийн зуур өн­гөрнө. Дараа нь яах вэ. Өрөө дарахын тулд Ху­билай, Өгөөдэй бонд   гаргах уу. Ингэж нэг өрөө нөгөөгөөр дараад байх уу. Ийм   ба­лай юм хийж байхад хэн бидэнд итгэж  дахин   мөн­гө зээлүүлэх юм бэ. 

-Оюутолгой, Таван­толгойгоос харахад урьд­чилгаа, зээл ямар аюул­тай нь мэдрэгдэж байгаа. Төр, засаг алдаагаа засах­гүй эцэст нь амаа барьдаг механизм үйлчилж байна гэвэл санал нийлэх үү?

-Оюутолгой, Таван­тол­гойн тухай зөндөө хэлж, ярьж анхааруулсан шүү дээ.  Тиймээс манай эдийн засагчид бондын асуудлыг нээлттэй, жин­хэнэ  ардчи­лалтай болгоё гэж байгаа. Тавантолгойг хар л даа,  21 мянган төгрөг өгөхийн төлөө барьцаанд тавиад орж ирсэн мөнгийг нь тараачихсан. Одоо нэг л арга бий. Тэр компаниа зах зээлийн үнэлэмжтэй болгохын төлөө төр, засаг авсан мөнгөө эргүүлж өгөх хэрэгтэй. Ингэж  байж урагшилна. Оюутолгойн  гэрээг нээлттэй ил тод болгож,  төр, засаг нээлт­тэй хянадаг болох ёстой. Монголд оруулж ирж бай­гаа төслийг төр, засаг нь өөрсдөө хянаж чадахгүй бол өрөвдөлтэй. Нөгөө­тэйгүүр, эдийн зас­гийн байдал өөрчлөгдөж байна. Эдийн засаг хүнд байхад  бид есөн хувийн хүүтэй зээл өгч байсан. Өнөөдөр   нөхцөл байдал өөрч­лөгд­лөө. Есөн хувийн хүүтэй зээлээ эргэж харах хэрэг­тэй. Хоёр толгойн гэрээгээ зөв зохистой зар­цуулахаас монголчууд тол­гойтой юу, үгүй юу гэдэг харагдана.

-Улс төрөөс өөр сэд­вээр танаас асуух зүйлүүд бас байна. Сар шинийн өмнөхөн манлай, тод ман­лай уяачдыг тод­руул­лаа. Түүний зэрэгцээ “Уяачдын хөдөлмөрийг зөв үнэл­дэггүй, өнгө, мөнгөөр алдар цол хүртээдэг” гэ­сэн  шүүмжлэл  дуулдаж бай­гаа.  Уяачдын холбооны тулгын тулууг тавилцсан хүний хувьд юу гэж үзэж байна?

-Хөдөө орон нутгаар явж байхад уяачид уузаж, энэ талаар их ярих юм. Д.Пунцагбалжир агсан, У.Буян­­дэлгэр биднийг  Уяач­­­дын холбоог анх байгуулж байх үеийн санаа бодол өөр байсан юм. Тухайлбал, уяач хүн, морины эзэн хүлэгчийг заагласан ял­гааг бий бол­госон. “Түмэн эх” зурагт календарь гар­гахдаа ч мо­рины эзэн ба уяачаар нь  ялгаж байсан. Үүнийг л хүмүүс маш сайн ойлгох ёстой. Өнөөдөр хурдан морь худалдаж аваад али­ваа  наадамд оролцоход  маш амархан нэр төр олж, олонд та­нигдах боломж гарч байна. Хөрөнгө, мөн­гөтэй залуус хамгийн хур­данаар олонд танигдах арга зам нь аймаг, суманд айрагдаж түрүүлсэн хур­дан морьдыг үнэ цохиж худалдаж авах. Түүнийгээ  тухайн уяачаар нь  уяулаад алдарт уяач цол авчихдаг. Бидний үед  Уяачдын хол­боо хэлэлцэж байж асууд­лыг шийддэг байсан. Ха­рамсалтай нь сүүлийн хэ­дэн жил дүрэмдээ өөрч­лөлт оруулах нэрээр  уяач хүн өөрийн найман настай хүүхдийн нэр дээр урал­дуулсан бол тэр хүүхдийн  нэр дээр цол хэргэмийг тодор­хойло­хоор болгосон. Энэ  нь  морь худалдаад авчихсан нөхөрт цол хэр­гэм очихоор хийсэн зо­хицуулалт. Ийм маягаар алдарт уяач бол­сон хүн  морины болоод  уяа сойл­гоны талаар асуу­хад юм мэдэхгүй. Тэгэ­хээр дэмий асуудал байх­гүй юу. Ийм учраас  бүх асуудлаа нээлт­тэй, ил тод ярьж, ямар хүмүүс нэр дэвшиж байгааг танил­цуул­даг бо­лох хэрэгтэй. Нэг мэдэхэд хаалттай ху­ралдаад Ерөн­хий­лөгчийн Тамгын газар оруулж шийд­­вэрлүүлдэг  байж таарахгүй.

-Олон жил адуу дагаж, морь уралдуулж айраг, түрүү хүртсэн ч алдар цолоо авч чадаагүй уяач­дыг та хэр  мэдэх вэ?

 -Жишээ нь,  Хэнтий аймгийн уяач Г.Содном гуай  байна. Энэ хүн 17-18 айраг, түрүү авсан. Нут­гийнхаа 3-4 хүний  адууг уясан. Түүнийг нь хаслаа гэхэд 13-14 айраг, түрүү авч  манлай уяачийн болз­лыг аль эрт хангасан. Бу­сад уяачид ч  тэр хүний хөдөлмөр, зүтгэлийг мэд­дэг,   хүлээн зөвшөөрдөг. Харамсалтай нь бичиг, баримт бүрдүүлэх боло­хоор жагсаалтаас  хасагд­чихдаг. Гэтэл  хүнээс хур­дан морь үнэ цохиж авсан  хүмүүс маш амархан  ман­лай уяач болчихож байна. Хүний 20-30 жилийн хө­дөлмөрийг бодитой үнэлж чадахгүй болохоор бухим­дал, харамсал төрөх нь  аргагүй шүү дээ. Ийм уч­раас бид нэг зүйлийг даруй бодох ёстой. Манлай уяач, Тод манлайг тодруулахдаа өөр түвшинд шийдмээр байна. Хурдан морины эзэн гэдгээрээ алдарших илүү гоё. Олон сайхан хурдан хүлэг цуглуулсан хүлэгч гэдэг алдар хүртэх сайхан шүү дээ. Шаард­лагатай бол тусад нь хэр­гэм зэрэг өгч болно. Уяач, унаачийн  хөдөлмөрийг ч тус тусад нь үнэлэх учиртай. Ингэж чадвал бүх  зүйл шударга болно.