Саяхан хөдөө орон нутагт ажлаар явж байхдаа нэгэн со­нирхолтой улс төрийн то­хиролцоо хөдөө орон нутгийн сум­дуудад яригдаж байгаа та­лаар танилаасаа сонссон юм. Манай танил сумандаа ба­гагүй нэр хүндтэй нэгэн гэнэ. Су­мынхаа ИТХ-д нэр дэвшч сон­гогдсон, сургуульд нь жи­жигхэн ч гэсэн албан тушаал хашчихна.

Улс төрийн элдэв хор найруулах, хэн нэгнийг шан­таажлах, албан тушаалд дэм­жих, амбицлах зэрэг то­моо­хон асуудлыг өөрийн хэм­жээнд “жижигхэн” сумандаа тун чадамгай хийдэг нөхөр гэж бай­гаа. Түүний энэ зан нь энэ удаагийн орон нутгийн сон­гуулиар тун их хэрэг болсон талаар сонин болгон хүүрнэлээ. Хөдөө орон нутагт намаараа талцах, улстөржих асуудал одоо ч хүртэл үргэлжилсээр бай­гаа.

Зарим нэг хэнээтэй нөх­дүүд дөнгөж томилогдсон Засаг даргынхаа талаар элдэв янзын цуу тараадаг бол “өөрийн тал”-ын хүнээ шургуулах гэсэн хэсэг нь нам дотроо хагаралдаж хойгуур урдуур хов хутгаж гүйсээр байгаа нь ажиглагдсаар байна. Хөдөөгийн улс төр энэ жил тун сонирхолтой өрнөж байгаа аж. Учир нь АН ялалт байгуулсан суманд АН-ын нэр дэвшигч, МАН ялсан газар МАН-ын Засаг дарга гарахын тулд ИТХ-ын гишүүдэд тал засч, тэдэнд овоохон мөнгө амлах ёстой гэнэ.

Манай танил АН-аас нэр дэвшсэн гурван нэр дэвшигчийн нэгийг Засаг даргад гаргах амлалт авсан бөгөөд гаргачихвал 20 сая төг­рөг авахаар тохиролцоо хий­жээ. Харин АН-ын нөгөө хоёр нэр дэвшигч мөн л нэг, нэг хүнд төдий хэмжээний мөнгө амлаж ИТХ-ын гишүүдийн са­нааг өөрийнх нь талд ур­вуулах ажил даалгасан аж. 20 сая төгрөгийн сураг дуулсан нө­гөө­дүүл нь нам дотроо болон Иргэдийн хурлын төлөөлөгчид дунд хувийн пиарыг нь хийх, ахиухан санал авах ажлыг гар­дан хийж санасандаа хүрсэн ч мөнгөний сураг дуулсан нэг намын бусад гишүүдээс нь ирсэн эсэргүүцэл, боловсролын төв­шин, аймгийн Засаг даргын таа­лалд нийцээгүй учраас уна­сан гэдэг.

АН-ын гишүүд нь хоо­рондоо муудалцаж, хэн дуртай нь нэг хүн гар­гаж өрсөлдүүлж, гуйлгачин, мөн­гөтэй, мөнгөгүйгээрээ дуу­далцаж, их мөнгөний асуудал яригдсанаар өнөөх Засаг дар­гад санаархагчдын амласан мөнгөний асуудал дэгджээ. Намайг гаргачихвал өгнө гэх 20 саяын амлалт ч талаар болж пиар хийх ажилд томилогдсон ИТХ-ын гишүүд нь сумандаа нэр хүндгүй болж эцэст нь бараг л хүчээр шахуу нэг нөхрийг Засаг даргаар томилоод асуудлыг нам­жаажээ. Хамгийн чухал нь сумын “хурган” даргын төлөө өрсөлдөхөд амлаж байгаа 20 сая төгрөг нь тэдний халааснаас гарах мөнгө биш байгаа нь сонирхол татсан юм.

Өөрөөр хэлбэл, энэ жилээс эхлээд төсвийг захиран зарцуулах эрхийг аймаг, сумын Засаг дарга нарт олгож байгаа. Их мөнгөний үнэр авч, энэ мөнгөөр юм юм хийж болох нь гэдгийг гадарласан нөхдүүд ямар ч хамаагүй үнээр Засаг дарга болж, амархан аргаар хөлжих са­наархлаа хэрэгжүүлэхийн тулд иймэрхүү арга сэдсэн нь хө­дөө орон нутагт эрчимтэй тар­хаж, “төсвөөс хэдийг өгөх юм тэгвэл чамайг дэмжээд өгье” гэх бичигдээгүй хууль хэ­­рэгжсээр байгааг олон жи­шээгээр дурьдаж болохоор байна. “Улсын төсөв захиран зарцуулах эрх надад ирсэн шүү дээ. Сонголтоо хийнэ биз дээ.

Манай намын үүд хаалга нээлттэй шүү” гэх зэргээр нар­гиан наадмын завсраар нө­гөө намын болон нам бус нөх­дүүдийг шантаажилж, төсөв за­хиран зарцуулах эрхийн төлөө үхэн хатан тэмцэлдэж байгаа “хөдөөгийн” улстөрчдийн хөөр­хийлөлтэй дүр ирэх дөрвөн жилд их зүйл дуулгана даа. Ёс­той л нөгөө хургандаа ца­даагүй бол төлгөндөө майлдаг гэгч нь болж байгаа бус уу.

Өөрөөр хэлбэл бүх эрх мэдэл минийх боллоо, надад талтай хандахгүй бол элдэв төсөл хөтөлбөрт хамрагдаж, сумын төсвөөс мөнгө авах эрхгүй шүү гэдгийг ил далд янз бүрийн аргаар хэлээд байгаа хэрэг. Өмнөх жилүүдэд бүх төсвийг улсаас захиран зарцуулдаг байхад олон Засаг ноёдууд хэцүү нэртийн хаалга татаж, ял сонссон.

Идсэн уусан мөнгө нь ч тэрбум даваад алга болсон. Энэ тоо ирэх дөрвөн жилд хэд дахин нэмэгдэж, наашаа харж тал зассан намын нөхдүүддээ засгийн мөнгийг зүгээр шахуу өгч, шагнал, хөшөө, зам харгуй, засвар гэх үргүй зардлын мөнгө хэд дахин нэмэгдэх нь гэдгийг сумыг шинэчлэх үүрэг хүлээсэн хурган дарга нар ажлаа авсан эхний өдрөөсөө харуулж эхэллээ, Н.Алтанхуяг сайд аа.

АН-ын Засаг даргатай бол завшиж Ардын намын гишүүн нь хохирох, Ардын на­мын даргатай газар Ард­чиллынхны хохь болж үлдэх нь гэдгийг хангалттай олон жи­шээгээр хэлж болохоор байна. Шинэчлэл хийх томхон үүрэг авч, хот руу ирэх ажлаа багасгах амлалт өгсөн дарга нар их мөнгөний үнэр аван улайрч “төсөв миний гарт шүү” гэх үгээр эгэл жирийн ард түмнээ дарамталж байна. Одоо удахгүй багийн Засаг даргыг сонгоно.

Энэ нь мөн л асуудал дэгдээдэг бөгөөд сумын даргын халааснаас хэдэн төгрөг авч бензин хийлгэсэн нөхдүүд хөдөөгүүр явж өөрийнх нь гарын нөхдүүдийг ялалт байгуулахад туслахаар хөл­хөлдөж эхэллээ. 20 саяыг өвөрт­лөх эрхээ авчихсан за­рим нь бараг л мөнгө төгрөг гэхгүйгээр зүтгэж байгаа сурагтай.

Баг, сум гэдэг өнгөц харахад жижигхэн статус мэт харагддаг ч иргэдийн эрх ашгийг хамгийн их зөрчиж, намаар нь талцуулж, хэрэлдэж уралцаж, улс төрийн элдэв муу муухай аргыг сэддэг жинхэнэ “хөгийн газар” болчихоод байна. Сая саяар нь амлах сай­хан ярьсан дарга нарынхаа уч­рыг олохгүй бол дөрвөн жилийн да­раа авлига, их хэмжээгээр мөн­гө идсэн хэрэгт сум багийн дар­га нар сүргээрээ орооцолдох нь бололтой.