Монголчууд эрт дээр үеэс хуучин жилийн өвлийн адаг сарын сүүлчийн өдрийн буюу битүүний үдэш “Алаг мэлхий өрөх” хэмээх тоглоомоор наадаж ирсэн сайхан уламжлалтай билээ. Сүүлийн жилүүдэд мартагдах шахаад байгаа монгол найдгааг эргэн залуучуудын дунд түгээн тэднийг үр хойчдоо өвлүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй болжээ. Хэдийгээр бид цаг минутад хувьсан өөрчлөгдөн шинэчлэгдэж буй текник, технологийн хурдтай эрин үед амьдарч байгаа ч уламжлагдан ирсэн үндэсний тоглоом наадгайгаа мартагдахаас нь өмнө өөрсдөө санаа тавин өдөр тутамдаа биш юм аа гэхэд томоохон баяруудаар гэр бүлээрээ цуглан ахмад настуудаасаа зөвлөгөө аван тоглож, үр хүүхэддээ өвлүүлэх хэрэгтэй.

Монгол наадгай нь олон төрөл бөгөөд хамгийн өргөн дэлгэр хэн хүний мэдэх наадгай бол шагай. Бид шагайгаар морь уралдуулан, шагай нясалж, шагай шүүрэн, алаг мэлхий өрөн нааддаг баялаг уламжлалтай ард түмэн. Монгол наадгай өөрийн гэсэн тогтсон хатуу дэг жаягтай бөгөөд аливаад хүлээцтэй хандах тэвчээрийг суулгадаг нь үнэнч, шударга өрсөлдөөнийг өрнүүлэн, нөхөрлөлийг батгаддаг гээд олон давуу талтай.

Ингээд монголчуудын цагаан сарын битүүний өдөр наадаж ирсэн “Алаг мэлхий” наадгайн талаар сонирхуулья.

Алаг мэлхий нь 92 шагайнаас бүрдэх бөгөөд хааш хааш зургаа үелсэн бүгд 36 шагайг нуруу хэмээн өрнө. Нурууны дөрвөн үзүүрт тус бүр дөрвөн шагайнаас бүрдэх дөрвөн шилбэнд бүгд 16 шагай, мөн дөрвөн тавхай тус бүр тав, бүгд 20 шагай, дээд талын хүзүүнд зургаа, хушуунд гурав, хоёр нүд, хоёр чих, доод талд сүүлний гурван шагайг, бөөрний хоёр, зүрх, давсагны нэг шагайг зохих журмын дагуу байрлуулан өрнө. Бөөр, зүрх, давсгийг тод өнгийн шагайгаар төлөөлүүлэн нуруу хэмээн нэрийдэж өрсөн шагайн дээр байрлуулдаг ёстой.

Цагаан сарын өдөр тоглоход үүнээс гадна толгой талд улаан будагтай дөрвөн шагайгаар дугуйлан өрж, сүүлийг хар будагтай гурван шагайгаар хийдэг. Мөн зүүн гар талд хөх будагтай таван шагайг нум сумны сүүл хэлбэртэй өрөөд мод гэж нэрлэн, баруун хажуугаас нь тэр сумны үзүүр цухуйсан шинжтэй гурван цагаан өнгийн шагай өрөөд төмөр гэж нэрлэн бас дөрвөн сарвуун дээр нь шороо, огторгуй, уул, салхи гэж тус тус нэг шагай тавьдаг. Нийт 108 шагайгаар тоглодог байна.

Шинийн нэгэнд уламжлалт арван хоёр жилийн тоолол ёсоор учран зоолгож буй жилтэй ижил жилтэй хүн буюу жил нь орсон хүн эс олдвол түүнтэй ивээл жилтэй хүнээс эхлэн нар зөв тойрон суусан дарааллаараа шоо хаяг нэг нүх буувал алаг мэлхийн дөрвөн сарвуун дээр тавьсан шороо, огторгуй, уул, салхи гэгдэх шагайны аль нэгийг, гурван нүх буувал дөрвөн сарвуу хэмээн тавьсан шагайнаас дөрвийг буюу галыг, таван нүх буувал мод хэмээгдсэн шагайг тус тус авч тоглодог ажээ.

Хэрэв шооны нүхний тоонд тохирсон шагайг хүн авчихсан байвал мэлхийний эх бие хэмээн өрсөн шагайнаас аль тохирох тоотойг авна. Жишээлбэл, нэг нүх буувал зүрх буюу давсаг, хоёр нүх буувал нүд, чих, бөөр гурвын аль нэгийг, гурван нүх буувал толгой, дөрвөн нүх буувал дөрвөн шилбэний аль нэгийг, таван нүх буувал дөрвөн сарвууны аль нэгийг, зургаан буувал хүзүүг буюу зургаан нурууны аль нэгийг тус тус авна. Хэрэв шооны нүх аваад дуусчихсан зүйлийн тоогоор буувал тэр тоотой шагайг буцааж өрнө. Энэ мэтээр тоглосоор өрсөн шагайг авч дуусахад хэн олныг авсан нь хождог. Энэ тоглоомд хожсон хүнийг тэр жилдээ аз хийморьтой байна гэж үздэг аж.