“Түлээ шиг шатдаг хар чулуу” хэмээн XIII зуунд Марко Пологийн тодорхойлсон нүүрсийг европчууд мэдэхгүй байхад хятадууд ашиглаж байжээ. Дараа нь энэхүү хар чулуу дэлхийн эрчим хүчний гол эх үүсвэр болж, аж үйлдвэрийн хувьсгалыг галлаж өгсөн юм. Ийнхүү хүн төрөлхтөн эцэс төгсгөлгүй нүүрс шатааж байхдаа бохирдол нь дэлхийн агаар мандалд үлдэж, хэдэн зуун дамжсан дулаарлын шалтгаан болно гэж таамаглаагүй. Харин нүүрс явцгүй гэдгийг мэдсэнээсээ хойш улс орнууд хүлэмжийн хий бага ялгаруулах “ногоон эрчим хүч” үйлдвэрлэхээр шамдаж эхэллээ. Монголчуудын хувьд “баба нүүрс”-ээ шатааж суухаас өөр зам одоогоор алга. Аль 60-70-аад онд баригдсан дулааны цахилгаан станцууд улсын эрчим хүчний хэрэглээний 80 гаруй хувийг хангаж байна. Дээрээс нь гэр хорооллын айлуудын зуухаа галлаж буй түүхий нүүрсний утаа нэмэгдэхээр Улаанбаатар маань дэлхийн хамгийн бохир агаартай хот болж, нийслэлчүүд өдөрт дөрвөн хайрцаг тамхи татсантай адил хордсоор. Уг нь Монгол Улс салхины эрчим хүчний нөөцөө ашиглан жилдээ 2.6 тераватт сэргээгдэх эрчим хүч үйлдвэрлэх боломжтой нь дэлхийн нийт хэрэглээний дөрөвний нэгийг хангахуйц хэмжээ гэдэг. Гэхдээ л 160 гаруй тонн нүүрсний нөөцөөрөө дэлхийд 15 дугаарт жагсах монголчуудын хувьд “хар алт” эрчим хүчний гол бөгөөд хямд эх үүсвэрбайх нь гарцаагүйг Монголын эдийн засгийн форумын “Нүүрс үү, салхи уу?” хэлэлцүүлэгт оролцогчид тэмдэглэж байв. Өнөөдөр баба нүүрсийг гого болгох төрөл бүрийн технологи байгааг л нэвтрүүлчихэд болоод явчих юм. Харамсалтай нь бид өнөө, маргаашдаа цахилгаан, дулааны хомсдолд орчихгүй байхад л гол анхаарлаа төвлөрүүлж, нүүрсний дэвшилт технологийн талаар бодох ч завгүй байна. Эдүгээ улс орны эрчим хүчний хэрэглээг голчлон хангаж буй долоон томоохон дулааны цахилгаан станцын нийт хүчин чадал ердөө 856.3 МВт. Гэтэл 2015-2030 онд эрчим хүчний хэрэглээ 1,500-3,000 мВт хүрнэ гэсэн таамаглал бий. Ийнхүү эрчим хүчний хэрэглээгээ бүрэн хангаад зогсохгүй бүс нутгийнхаа хамгийн том нийлүүлэгч болох боломжтой Монгол Улс оргил ачааллын үеэр Оросоос эрчим хүч импортолж, Оюутолгойгоо ашиглалтад оруулахын тулд Хятадыг царайчилж сууна.

Хэт улс төржсөн эрчим хүч

Нүүрс, уран, газрын тосноос эхлээд нар, ус, салхи зэрэг эрчим хүчний эх үүсвэрийн нөөцөөр Монгол Улс дэлхийн аль ч орчны атаархлыг төрүүлнэ. Тэгсэн хэрнээ цахилгаан, дулаанаа хангалттай хэмжээгээр үйлдвэрлэчихэж чадахгүй, хоёр хөршөөсөө импортолж ирсний шалтгаан нь эрчим хүчний салбарыг атгаж буй төр өөрөө мөнгөгүй, тэгсэн хэрнээ хөрөнгө оруулагчдад боломж олгохгүй байсанд л оршино. Эрчим хүчний объектуудыг төр эзэмшдэг, цахилгаан дулааны үнийг төрөөс зохицуулдгийн ачаар монголчууд дэлхийн дунджаас хавьгүй бага үнээр цахилгаан, дулаанаа худалдаж авч буй нь үнэн. Үр дүнд нь бид хөрөнгө оруулалт татах чадваргүй эрчим хүчний салбар, хүлэмжийн хий үйлдвэрлэгч “хөгшин” цахилгаан станцууд, хотын оршин суугчдын өвчин, үхлийн шалтгаан болсон агаарын бохирдлоос өөр юу ч үгүй хоцорч байна.

Гэхдээ манайхтай ижил орнууд бас бий. НҮБ-аас “Хүлэмжийн хий багатай эрчим хүчний үйлдвэрлэлд гадаадын хөрөнгө оруулалт татах нь” сэдэвт судалгааг Хятад, Энэтхэг, Афганистан, Монгол Улс болоод хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан Украин, Казахстан, Киргиз, Узбекистан, Тажикистан гэсэн есөн оронд хийжээ. Судалгаанд хамрагдсан бүх улсын эрчим хүчний салбарт төрийн монополь ноёрхож, үнэ тарифыг зохицуулдаг нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг үргээж, улмаар дэвшилт технологи нэвтрүүлэхэд саад болж байгаа аж. Энэ тухай дээрх судалгааг НҮБ-ын захиалгаар Монголд хийсэн Эдийн засгийн бодлого, өрсөлдөх чадварын судалгааны төвийн цахим хуудсанд мэдээлсэн байна. Товчхондоо, төрийн хэт оролцоо эрчим хүчний салбарыг алдагдалтай, хөрөнгө оруулалт татах чадваргүй болгодог ажээ. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд Хятад, Энэтхэг, Украин болон Казахстаны эрчим хүч үйлдвэрлэгч компаниуд нэлээд алдагдалтай ажилласан бол Узбекистаны үнэ тариф түлш, үйл ажиллагааны зардлаа ч нөхөж чадаагүй байна. Монголын хувьд 2009 онд эрчим хүчний салбар 60 гаруй тэрбум төгрөгийн өртэй байсныг 2010 онд Засгийн газраас орон нутагт 19.6, Төвийн бүсэд 15 тэрбум төгрөгийн татаас өгч байж нимгэлсэн байдаг.

Үргэлжлэлийг "Үндэстний Тойм" сэтгүүлээс