Онцгой байдлынхан багаж хэрэгсэлтэй байсан бол Н.Саранчимэг болон түүний хүү Г.Шинэбаяр нарыг аврах боломжтой байжээ.

Сэлэнгэ аймгийн Сүх­баатар, Зүүнбүрэн сумын заагаар урсах Орхон, Сэ­лэнгэ голын бэлчрээр гол гаталж явсан найман хүн осолдож, найман сартай хүүгээ тэвэрсэн Н.Саран­чимэг ширээний тавцан шиг мөсөн дээр тэгнэж ОХУ-ын хил давсан та­лаар манай сонин цувра­лаар нийтэлж байгаа би­лээ. Н.Саранчимэг Онц­гой байдлын аврагч, ар гэрийнхнийгээ ирж авра­хыг хүлээж, зургаан цаг гаруй мөс тэгнэн гол уруу­дан урссан. Түүнд өөрий­гөө болон хүүгээ аварч голын захад гарах ямар ч боломж байгаагүй гэдгийг осол болох үед хамт бай­сан хүмүүс онцлон хэлж байна. Хүүхэд тэвэрсэн хүн бүү хэл мөсөн дээр ганцаараа явсан Цэрэн­ням гуай та­ван цаг орчим урссаныг түрүүчийн ду­гаарт ний­тэл­сэн билээ. Эвгүй хөд­лөхөд л мөс холбирч голд живэх аюул дунд  тэр эмэгтэй тэсч, түмэн зүү шивэх шиг бо­лох хүйтэн усан дунд биеэ мэдээгүй болтлоо тэмцсээр байсан нь лавтай.

Зургаан цаг гаруй голын урсгалд туугдаж явахад Сэ­лэнгэ аймгийн Онцгой байд­лын газрын 20 гаруй аврагч­дад тэднийг аврах боломж үнэхээр байгаагүй юм болов уу гэсэн асуулт хариулт нэхэж байна. Энэ асуултын хариул­тыг Онцгой байдлын албан хаагч болон  хүүгийнхээ хамт алга болсон Н.Саранчи­мэ­гийн ар гэрийнхэн бидэнд өгсөн юм. Харин  Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байдлын газрын дарга хэвлэл мэ­дээл­лийн хэрэгслээр "Бид зургаан хүний амь нас аварсан. Тэд­нийг аварч байгаад яаж ч чадалгүй ээж, хүүг алдчих­лаа" хэмээн ярилцлага өгсөн байна лээ. Үнэндээ онцгой байдлын аврагчид нэг ч хүний амь нас авраагүй гэд­гийг усанд осолдсон ч амьд гарч чадсан  хүмүүс хэлж байсан. Мөн Онцгой байд­лын аврагч нар моторт завь байсан бол тэр эмэгтэйг ав­рах боломж бүрэн байсан. Хийлдэг завьтай гол руу орно гэдэг амиа хорлож байгаагаас өөрцгүй гэх утга бүхий тайл­барыг өгч байсан.

Уг нь улсын төсвөөс ба­гагүй мөнгө Онцгой байдлын ерөнхий газарт төсөвлө­дөг. Үүнийгээ чухам юунд зар­цуул­даг нь тодорхойгүй боло­хыг энэ хэрэг илрүүлж өглөө. Манай улсад гол, мөрөн, ус ихтэй цөөн аймаг байдгийн хамгийн том нь Сэлэнгэ. Гэтэл тус аймгийн онцгой байдлын газарт хүн уснаас аврах нь бүү хэл уулнаас буулгах ч техник хэрэгсэл, хангамж алга. Тус газарт ганц­хан шир­хэг моторт завь бай­сан бол ээж, хүү хоёрыг богино хуга­цаанд аварч чадах байлаа. Гэвч хамгийн том усны ай сав болсон энэ бүс нутагт моторт завь битгий хэл гар чийдэн ч үгүй авраг­чид улаан гараа­раа, нүцгэн биеэрээ хичнээн хүний амь нас аврах вэ, Ерөнхий сайд аа, ОБЕГ-ыг хариуцагч Ша­дар сайд Д.Тэр­бишдагва аа.

Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байдлын газар аврагч нарын багаж хэрэгсэл, хувцас болон бусад хангамж хэр байдаг талаар нэгэн албан хаагчтай цөөн хором ярилцсан юм. Тэрбээр "Миний нэр сонин дээр гарах юм бол ажлаасаа халагдана. Тиймээс нэр та­вихгүй гэвэл ярилцлага өгч болж байна" гэсэн юм.

-Хүүгээ тэвэрсэн Н.Са­ранчимэг зургаан цаг гаруй голд урссан гэсэн. Аврах боломж байгаагүй юм уу?

-Бид мэдээлэл аваад осол болсон газарт цаг алдалгүй очсон. Бидэнд усны аврах багаж хэрэгсэл гэвэл хийлдэг завь, сэлүүр л бай­даг. Усны хувцас байдаг юм аа. Даанч зуных болохоор өдийд өмсөж болохгүй л дээ. Уг нь бол ус огт нэвтрэхгүй үнэтэй хувцас гэж дээд газ­раас өгсөн юм билээ. 20 гаруй аврагч очсон. Ээж хүүг аврах цаг хугацаа хангалттай бай­сан. Гэвч багаж хэрэгсэл байх­гүй байгаагаас болоод аварч чадаагүй. Дээр нь багийн зохион байгуулалтгүй байсан гэж болно. Аврах баг ахалж байгаа салаан дарга нар өөрсдөө голоос хүн аврах талаар ямар ч ойлголт байх­гүй байсан. Өмнө нь иймэр­хүү осол гарч байгаагүй бо­лохоор бид ч сандарсан. Голын мөсөн дээр урсаж байгаа гурван хүнийг ав­рахын тулд тактикаар ажил­лаж байсан юм. Голын  нарий­хан хэсгээр боолт хийх хэрэгтэй байдаг.  Тэгээд голын хөндлөн хэсгээр олс татаж бөхлөөд, завиа аргамжиж усанд хөвүүлээд боочихдог. Нөгөө голд урсаж байгаа хүмүүс хөндлөн татсан ол­сонд тулаад түр зогсох бо­ломж байсан. Тэр үед нь аврагч нар очоод аврах бай­сан юм. Голын боолтыг хоёр газар тавьдаг. Дээд хүмүүс нь урсаж байгаа хүнээ барьж чадалгүй алдлаа гэхэд доох­но талд боолт хийсэн аврагч нар аврах учиртай. Гэвч би­дэнд голын хөндлөн татах урт олс байгаагүй. Өөр аврах арга нь моторт завь. Хэрэв мөс зүсэгчтэй моторт завь байсан бол мөсөн дээр явж байгаа хүнийг  шууд очоод л авчих байсан. Голын мөсөн дээр урсаж байгаа хүнийг аврах ажиллагаа бол бусад орны их устай газрын аврагч нарын өдөр болгон хийдэг л энгийн ажил шүү дээ. Усны мандал дээр хөвж байгаа ээж хүүхдийг аврах ажиллагааг энгийн хүн ч хийчихээр амар­хан ажил байсан юм.

-Гэхдээ та нар аварч чадалгүй алдчихсан шүү дээ. Тэднийг аварч чадаа­гүй бурууг хэн хүлээх ёстой гэж бодож байна вэ?

-Би хариуцлага хү­лээл­гэдэг албан тушаалтан биш. Жирийн нэг аврагч. Гэхдээ аврагч нар ч гэсэн хүн шүү дээ. Нөгөө зам барихдаа манай дарга нэг талыг нь танай дарга нөгөө талыг нь идээд нарийн зам тавьсан гэдэг онигоо манай Онцгой байдлын газарт болоод бай­гаа юм. Улсаас хангалттай мөнгө өгдөг юм гэсэн. Гэвч дээд доод албан тушаалтай дарга нар идсээр байгаад яг хөрсөн дээр хүний амь нас аврах гээд зогсож байгаад аврагч нар гар хоосон зогсож байдаг. Жил бүр уснаас хүн аврах сургалт зохион бай­гуул­даг. Гэвч тэр сургалтын мөнгөнөөс танасаар байгаад л хэдхэн төгрөгөөр сургалт хийсэн болоод л өнгөрдөг. Багаж хэрэгсэл байна. Хэн нэг даргын чанарын шаардлага хангаагүй шахааны зүйлс л бидэнд өгдөг. Гар чийдэн нь хэмхэрчихнэ. Гэрэлтүүлэг, прожектор огт байхгүй бол­чих­сон. Богино долгионы холбоо барих хэрэгсэл огт байхгүй. Уг нь байсан юм аа. Даанч хулхи муу юм байж байгаад гарын ая даахгүй эвдэрчихсэн.

-Хэрэв багаж хэрэгсэл байсан бол тэднийг аврах боломж байсан гэж хэлэх гээд байна уу?

-Ядахдаа том гэрэлтүүлэг байсан бол аварчих байсан юм. Аврагч гэхээрээ төмөр биетэй үхдэггүй хүн гэсэн ойлголт олон нийтэд байдаг. Бид чинь ар гэртээ хүн ш дээ. Цалингаас цалингийн хоо­ронд л амь зууж байна. Гэхдээ бид тангараг өргөсөн албан хаагч. Шаардлагатай үед амиа золиод ч хүний амь нас аврах ёстой. Гэвч багаж хэрэгсэл байхгүй юм чинь тэр хүнээ ч аварч чадалгүй үхэл рүүгээ орж байна гэсэн үг. Бидэнд хэрэгцээтэй багаж хэрэгсэл авч өгөөд чадварлаг даргаар удирдуулах хэрэгтэй байна. Тэгж байж л эрдэнэт хүний амь насыг аварч чадна. Мөс зүсэгчтэй моторт завь хямдхан шүү дээ. Хоёр сая төгрөг л байдаг гэсэн. Үнэндээ хүн аврах гээд өмссөн хув­цастайгаа л хөл даараад дэрийтэл зогсож байна шүү дээ. Харин дарга нар дулаан байрандаа биднээс мэдээ аваад сууж байгаа шүү дээ.

Бид хоёрын яриа энэ хү­рээд өндөрлөсөн юм. Тэрээр бидэнд багаж хэрэгсэл гээд байх юм юу ч байхгүй гэдгийг батлан хэлж байсан. Сэлэнгэ аймгийн Онцгой байдлын аврагч нар осол гарсан орой урд хөршид үйлдвэрлэсэн асаагуурын ёлтойсон гэрлээс өөр юу ч байгаагүй явж бай­сан. Тэд гар утсандаа хийх нэгжний ч мөнгөгүй ажиллаж байна. Ийм л орчинд хүн аварна гээд зогсож байна. Аврагч нар ямар нэгэн осол, гал түймэр битгий гараасай хэмээн дотроо залбирдаг гэсэн. Онцгой байдлын ав­рагч нарыг хүүгээ тэвэрсэн ээжийг аварч чадаагүйг хам­гаалж, хаацайлж, өмөөрч байгаа юм биш шүү. Бодит байдал ийм л байна. Хүнээ алдсан ар гэрийнхнээс ялгаг­дах юмгүй хувцас, хэ­рэг­лэлтэй тэднийг гол руу үсэрч ороод авраад өгсөнгүй гэж хэлэхэд нэг талаар дэн­дүү харгис ч, нөгөө талаар тэдний үүрэг бол эх, хүү хоё­рыг ав­рах. Энд тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй нэг зүйл байна. Эх, хүү хоёрыг хил давсныг Оро­сын талд 01.58 минутад (2012.11.05) мэдэг­дэнгүүт аравхан минутын дотор 18 гэрэлтүүлэгч салют буудуулж, шөнийг өдөр мэт гэрэлтүүлж, орос хилчид усыг самнасан байгаа юм. Оро­суудыг тийн­хүү сам­наж бай­хад манай аврагчид харин "Дээрээс буух тушаал ирлээ" гээд хилийн манааны ам­баарт шавцгааж байсныг ар гэрийнхэн нь ярьсан юм.

Эхнэр, хүү хоёрыг нь хэн нэгэн олчихсон байгаасай хэмээн горьдлого тээн ярих Ш.Ганбаттай уулзлаа. Н.Са­ран­чимэг тэр хоёр гурван хүүтэй юм билээ. Том хүү нь зургаан настай, дунд хүү гурван нас­тай. Харин бага хүү нь өнгөр­сөн хавар төрсөн. Тэрбээр Н.Саранчимэг гурав дахь хүү буюу мөсөн дээр тэгнэн тэ­вэрч явсан Г.Шинэ­баяр хүүгээ төрөхөд их баяр­лаж байсан тухай ярив. Хүү­гээ дөнгөж төрүүлчихээд нөхөр лүүгээ "Ганбаа найз нь чамд хөөр­хөн хүү гаргаж өглөө шүү. Их бадриун биетэй бор хүүхэд байна. Яг чам шиг том биетэй болох байх аа. Найз нь ингээд дар­хан бэр боллоо ш дээ. Гурван хүү төрүүлсэн бэрийг дархан бэр гэдэг юм гэсэн. Тавуулаа сайхан амьдарнаа" гэж ярь­жээ. Одоо бүх юм орвонгоо­роо эргэжээ. Ш.Ган­бат эхнэр, хүүгээ амьд л бай­гаасай хэ­мээн хором бүр залбирч бай­на. Хоёр хүүхэд нь ээжийгээ, дүүгээ нэхэж уйлаад л  хэцүү­хэн дүр төрх тэр айлаас ха­рагдаж байв. Зургаан настай Ууганбаатар "Ахаа, ээжийг минь олсон гэсэн үү. Гэрлээ эгч тэгээд байсан. Би ээжий­гээ, дүүгээ санаад л байна. Аав хэд хо­ног цэцэрлэгтээ яваад яах юм бэ гэсэн" хэмээн ярив. Харин дунд хүү Батсүх "Манай ээж хөдөө гэртээ байгаа. Цэцэр­лэгийнхээ ам­ралтаар тэр хоёр дээр очно" хэмээн хэзээ ч эргэж ирэхгүй байж мэдэх ээж, дүүгийнхээ тухай шул­ганан суух аж. Хоёр томыгоо аймгийн төвд эгчийн­дээ суулгаж, цэ­цэрлэгт явуул­даг байсан аж.

Алга болоод арав гаруй хонож байгаа Саранчимэг 1985 онд Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд төрсөн юм байна. Түүнийг  ар гэрийнхэн нь их сэргэлэн цовоо, ажилд сайн, гэрээ авч явдаг байсан гэж ярьж байна лээ. Түүний нөхөр Ш.Ганбат  бидэнд ярилц­лага өгөх боломж бай­сангүй. Тэрбээр эхнэрээ отгон хүүгээ төрүүлэхэд ярьсан яриа болоод "Миний хань их ухаа­лаг сэргэлэн хүн юмсан. Амьд л байгаасай. Голын мөсөн дээр явж байхдаа намайг усанд живж байхыг хараад миний амь насыг үгээрээ аварсан хүн. Яг усанд живж байхад "Миний хань чадна. Зүтгээд байгаа­рай. Чи бид хоёрын нэг нь ч гэсэн хүүх­дүүдээ амьд үлдэх ёстой. Чи чаднаа" хэмээн хэлж бай­сан нь санаанд буугаад хэцүү байна. Түүнийгээ ямар ч ар­гаар байсан олж авах юмсан" гэж хэлж байна лээ. Саран­чимэг эхээс тавуул бөгөөд айлын дөрөв дэх охин. Түү­ний аав Н.Нэргүй гэх 60 ор­чим настай хөгшин аврах ангийнхантай хамт эрэлд явна гэж зүтгэж байгаад үлд­сэн. Онцгойгийнхон "Хөгшин хүн хол явж чадахгүй. Тэгээд ч хүйтэнд хэцүү" гээд түүнийг машиндаа суулгаагүй юм. Н.Нэргүй гуай "Их сэргэлэн охин. Олоод ирэх байх аа. Гайгүй байх гэж найдаж бай­на" хэ­мээн урт урт санаа алдан, байсхийгээд л тамхи татаж суусан юм.

Мөн түүнтэй хамт мөсөн дээр таван цаг гаруй хамт явсан Г.Цэрэнням гуай  "Са­ран­чимэгийн эр зоргийг гай­хаж байна. Үрээ гэсэн сэтгэл тэр жаахан охиноос нэвт харагдаж байна. Тэр охин хүүхэд тэвэрч явсан боло­хоор л яаж ч чадсангүй. Мөсөн дээр тэгнэж явах үнэхээр хэцүү юм билээ. Эргэж харж ч болохгүй унах гээд. Ээж хү­ний үрээ гэсэн сэтгэл хүүгээ айлгахгүй юмсан гэсэн бодол тэр хүйтэнд энгэрээ задгай­лах тэвчээрийг гаргаж дээ гэж бодогдоод сэтгэл үймэрч суу­на даа. Тийм сайхан сэтгэл­тэй хүнийг хүүхдүүдийнх нь хувь заяа тэтгээсэй" хэмээн  уйлж сууна лээ.

Н.Саранчимэг  болон түү­ний хүү Г.Шинэбаяр нарыг ОХУ болон манай улсаас эрэн хайх ажил үргэлжилж байна. Өнөөдөр /өчигдөр/ хошууч Ж.Дамдинсүрэн, айм­гийн Онцгой байдлын газрын Эрэн хайх, аврах салбарын дарга ахлах дэслэгч Ш.Баа­сансүрэн нарын ахалсан 47 алба хаагч гурван автомашин, гурван завьтайгаар ар гэ­рийнхнийх нь хамт голын эргээр самналт хийж байна. Үүнээс өмнө Тавтын заста­ваас ОХУ-ын Уст Хиагт хүртэл 60 км усан замаар, Сэлэнгэ аймгийн Эрэн хайх  Монгол Улсын хилээс ОХУ хил хүр­тэлх эрлийн ажиллагаа явуул­сан байна. Эрлийн багийнх­ны итгэл алдарч, эрлээ зог­соохыг ар гэрийнхнээс нь хэд хэдэн удаа хүссэн гэсэн. Тэд алга болоод ес хонох гэж байна. Амьд л байгаасай ижий үр хоёр. Ш.Ганбатынх гэх залуухан гэр бүл халуун ам бүлээрээ цуглаж, элэг бүтэн инээж, хөөрч суух цаг ойрхон байгаасай билээ.

Таван цаг гаруй мөсөн дээр тэгнэж яваад амьд гарсан Н.Цэрэнням

Ш.Ганбат эрлийн үеэр