-Сонгуулийн дараахь жилийн Улсын төсөв бол ирэх дөрвөн жилд хэрэгжүүлэх бодлогын суурийг тавих төсөв байдаг. Хэлэлцүүлгийн явцаас харахад шинээр томилогдсон сайд нар өргөн барьсан төсөв­тэй гүйцэд сайн танилцаагүй, гэдэс дотрыг ойлгоогүй нь ажиглагдсан. Шинэчлэлийн бодлого нь харагдахгүй л байна лээ. Хоёрт, төсвийн ил тод байх зарчим алдагдаж эхэллээ. Хийх зүйл нь тодорхойгүй байхад нь бөөн дүнгээр мөнгө тавьж батлуулахаар зүтгэж байна. Уг нь одоо мөрдөгдөж байгаа хуулиараа бол болох­гүй зүйл. Гэтэл өнгөрсөн пүрэв гаригт чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар санал хурааж хүчээр баталгаажууллаа. Энэ бөөн мөнгөний ард юу нууж байгаа нь ойлгомжгүй байна. Эсвэл бодлого нь тодорхой болоогүй байгаа юм уу. Ил тод тавьчихаад дараа нь ард иргэдээр хэлэлцүүлэх хэрэг­тэй шүү дээ. Гуравт, энэ төсөв дээр олон хууль зөрчигдсөн талаар манай бүлгийн албан ёсны байр суурь гарсан. Үүнтэй санал нэг байгаа.

-Төсөвтэй зэрэгцээд их хэм­жээ­ний бонд гаргах асуудал сө­хөгд­лөө. Таван тэрбум ам.дол­ларын бонд гаргах нь бодло­гын хувьд оновчтой шийдэл байж чадах уу?

-Бондыг хоёр л зорилгоор гаргаж болно. Нэг бол улс орны чанартай том төсөл, хөтөлбөрийг санхүүжүүлэх, эсвэл төсвийн алдагдлыг санхүү­жүү­лэх зорилгоор гаргадаг. Одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж байгаа хуулиар бол улс орны чанартай томоохон төсөл, хөтөлбөрийг Хөгжлийн банкаар санхүүжүүлэх ёстой. Гэтэл яригдаад байгаа таван тэрбум ам.долларын бонд нь Хөгжлийн банкны ч биш, төсвийн алдагдлыг санхүүжүүлэх ч биш, бүр тусдаа бонд гаргах тухай яриад байна. Зөв зүйл биш ээ. Төсөвт тусгаж хийх гэж байгаа бол төсөвтөө суулгаад, төсвөө батлуулаад, төс­вийн алдагдлаа санхүүжүүлэх бондоо гаргаж болно. Эсвэл Хөгжлийн банкны хуулийн дагуу Хөгжлийн банкаараа л хийх ёстой. Ийм л хоёр замтай. Үүнээс өөр зам байх учиргүй. Хүч түрэмгийлж хууль зөрчиж болохгүй.

-Таван тэрбум ам.долларын хүүнд хэдийг төлөх вэ?

-Дунджаар жилийн зургаан хувийн хүүтэй бонд гаргалаа гэвэл хүү нь 300 сая ам.доллар буюу 500 орчим тэр­бум төгрөг. Энэ бол бараг л Монгол Улсын иргэн бүрт бүтэн жилийн хуга­цаанд Хүний хөгжил сангийн 21 мянган төгрөг олгох хэмжээний мөнгө шүү дээ.

-Танаас Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээ тойрсон асууд­­лыг асуухгүй байж болох­гүй байх. Хөрөнгө оруулагчтай бай­гуулах гэрээний төслийн анхны хувил­барыг та боловс­руулж, УИХ-д оруулж байсан хүн.  Гэрээг өөрчлөх шаард­ла­гыг УИХ-ын гишүүд тавьж бай­гаа нь зөв үү?

-Монгол Улс ардчилал, зах зээ­лийн харилцаанд шилжээд 22 жил болжээ. Энэ тогтолцоог бий болгохын тулд гадаадын хөрөнгө оруулалтыг нээлттэй урьж байсан. Олон жил энэ бодлогоо тууштай явуулсан учраас гадаадын хөрөнгө оруулагчид Мон­голд орж ирсэн. Оюутолгойн хувьд яг тухайн үеийн хууль эрх зүйн орчны хүрээнд хөрөнгө оруулагч компани нь өөрсдөө мөнгөө гаргаад ордыг хайж илрүүлсэн. Үүний дараа төр хуульдаа өөрч­лөлт оруулж, хөрөнгө оруулагч өөрийн хөрөнгөөр хайгуул хийж ил­рүүлсэн бол төр 34 хүртэл хувийг авна гээд хууль баталсан. Энэ хуулийн да­гуу гэрээ хийсэн. Одоо тэр гэрээ­ний­хээ дагуу хамаг ажлаа төлөвлөөд, шахаад явж байх шиг байна. Яг анхны зэсээ гаргах гээд явж байхад нь зарим талаас шүүмжилж, шахаж байгаа нь төслийг зогсооно л гэсэн үг.

УИХ-ын хурал даргалагч З.Энх­болд гэдэг хүн өнгөрсөн дөрвөн жил Оюутолгой төслийг тасралтгүй шүүмжилж ирсэн. Сая өөрөө хурал даргалах эрх авчихаад төслийг засах хэрэггүй гэж санал өгсөн. Өөрөөр хэлбэл, шүүмжилж байсан хүмүүс эрх мэдэлтэй болохоороо бүгдээрээ дэмжиж байгааг та бүгд харлаа. Миний хувьд Оюутолгой Монголд хэрэгтэй, Монголын хөгжлийг хурдасгах, ард иргэдийн амьдралыг дээшлүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэдэг байр суу­риас хандаж ирсэн. Итгэж ч явдаг. Сөрөг хүчин боллоо гээд миний байр суурь өөрчлөгдөөгүй ээ. Монгол Улсад хэрэгтэй асуудлыг сөрөг хүчин хэдий ч шүүмжлэхгүй. Харин газар дор ортол нь муулж, эсэргүүцдэг бай­сан хэрнээ эрх мэдэлд хүрэхээрээ дэмж­дэг болчихсон хүмүүсийг ойлгох­гүй байна. Оюутолгой дээр миний байр суурь гэвэл ийм л байна даа.

-Танаас хувь хүнтэй холбоотой хэдэн зүйл асууж болох уу?

-Бололгүй яахав. 

-Өвөрхангайн хоёрыг СЕХ-ноос оруулаад ирлээ. Яг энэ асуудлын дараа Увсын хоёр гишүүнийг эргүүлэн татах нь гэсэн мэдээ хүчтэй явах бол­лоо. Хууль хяналтын байгуул­лага Увсын хоёр гишүүнийг шал­гаж, холбогдох хэргийг про­курор хянаж байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Үүнийг тод­руулж өгөөч?

-Хэвлэлээр бичээд байгаа шиг Б.Чойжилсүрэн гишүүн бид хоёрт Таг­нуулын ерөнхий газраас хэрэг үүсгээ­гүй ээ. Прокурорт шилжүүлсэн зүйл огт байхгүй. Үүнийг хатуу хэлье. Саях­наас бид хоёрт холбогдох хэргийг прокурорт шилжүүллээ гэсэн цуу яриаг хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр удаа дараа мэдээлэх боллоо. Бодвол цаанаа ямар нэг учир байгаа биз.

-Юу байгаа гэж…?   

-Иргэдийн тархи угаана гэж ярьдаг даа. Худал үгийг мянга хэлбэл үнэн бол­дог ч гэсэн үг байдаг. Орчин үед мян­га биш гурав хэлэхэд хангалт­тай юм шиг байна лээ. Яг л ийм юм болоод байх шиг байна. Олон янзаар шүүмжилж ард түмнийг дасгаж бай­гаад дараа нь өөрсдийн хууль бус зүй­лийг тулгаж шаардах гэсэн арга юм бо­лов уу гэж бодож байна. Миний хувьд УИХ-ын сонгуулийн сурталчил­гаа эхэлсэн өдрөөс эхэлж Увс аймгаа олон удаа тойрч, бүх сум, багт хүрч ажил­ласан. 70 гаруй уулзалт хийж, өдөрт 3-4 цаг л унтаж явсан. Ийм уул­залтыг Б.Чойжил­сүрэн гишүүн бид хоёроос өөр ямар ч нэр дэвшигч Увс аймагт хийгээгүй. Өөрийн­хөө тухай хэ­лэхэд би Увс аймгийн ганцхан су­манд хоёроор, бусад бүх сумаас нэг­дүгээр байраар буюу хамгийн өндөр саналаар сонгогдсон. Хамгийн олон сон­гогчтой Улаангом сумын баг бү­рээс би нэгээр гарч ирсэн. Улсын хэм­жээний сана­лаар үзвэл “Ажнай” Д.Бат-Эрдэнээс л 0.4 хувиар бага са­нал авсан байна лээ. Гэхдээ Өмнө­говь чинь хүн ам цөөтэй аймаг шүү дээ.

Увс аймагт АН-ын хэл ам хийгээд байгаа нэр дэвшигчдийн нэг нь надаас 24 хувь, нөгөө нь 27 хувь буюу 10 мян­ган сонгогчийн санал дутуу авсан. Ийм байхад ард түмний хийсэн сон­голтыг элдэв бусаар гоочлох шаард­лага байгаа юм уу. Гэтэл сар хагасын хугацаанд Б.Чойжилсүрэн гишүүн бид хоёрын эсрэг хэтэрхий их хар пи-ар хийлээ дээ. Ард иргэдийн тархийг угаах нэвтрүүлэг бэлдэж, сонин хэв­лэл, интернэтээр захиал­гаар бичүүлж байна. Намайг дайрч доромжлох ажил бүр энэ оны эхнээс л эхэлсэн. Мөн ч их мөнгө зарсан байх даа.

-Сонгуулийн үеэр мөнгө тараа­сан нь нотлогдож, туслахууд нь хэргээ хүлээчихлээ гэсэн мэ­дээ­лэл цацагдаж байгаа ш дээ?

-Би хоёр бие төлөөлөгч, нэг тус­лахтай. Нэг бие төлөөлөгч нь Увс аймгийн Өмнөговь суманд насаараа ажиллаж, амьдарч байгаа Батцогт гэж хүн бий. Сумандаа ИТХ-ын дарга зэрэг хариуцлагатай алба хашиж байсан хүн. Намайг тэр хавийн хэдэн суманд төлөөлөөд явж байдаг. Нөгөө нь Увс аймгийн Улаангомд амьдардаг Чимиддорж гэж залуу байдаг. Гурав дахь нь, Бат-Орших гээд Ленинградад миний төгссөн сургуулийг дүүргэсэн Улаанбаатар хотын хүүхэд бий. Энэ хүмүүсээс хэн нь ч, хаана ч шалгагдаагүй. Тус тусын­хаа ажлыг хийгээд явж байна. Хаа ха­маагүй, таних танихгүй хүн болгоныг надтай холбож гүтгэж, доромжилж болохгүй байх. Шаардлагатай гэж үзвэл манай гурван туслахаас сэтгүүлчид та бүгд өөрсдөө тодруулна биз дээ.

-УИХ-ын гишүүнийг эргүүлэн татах талаар та юу гэж боддог вэ?

-Түүх яримаар байна. 2008 оны УИХ-ын сонгуулийн дараа С.Эрдэнэ гишүүнтэй холбоотой олон асуудал үүссэнийг та бүгд санаж байгаа байх. Тэр үед Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж УИХ-ын гишүүн байхдаа чуулганы нэгдсэн хуралдааны тан­химд “Монголын ард түмний сонголтод хэн ч эрүүгийн хэрэг үүсгэх эрхгүй. …Өнөөдөр энэ сонголтод эрүүгийн хэрэг үүсгэж байгаа Ерөнхий прокурор, өнөөдөр сонголтод эрүү­гийн хэрэг үүсгэж байгаа цагдаагийн байгууллага, дамжаад Засгийн газар. Энэ бүхэн чинь Үндсэн хууль зөрчсөн хариуцла­гын асуудал яригдана шүү дээ. …Энэ ард түмний сонголт, энэ Баян­голчуудын хийсэн сонголтыг битгий доромжлооч ээ” гэж хэлж байсан. 

Ард түмний сонголтоор биш, эрх баригчдын хууль хяналтын байгуул­лагын шийдвэрээр УИХ-ын гишүүн болдог жишгийг Монгол Улсад бий болгож эхэлбэл юун ардчилал, юун хүний эрх чөлөө, юун ард түмэн.  Хэ­рэв ийм бол бүх сонгуульд эрх бариг­чид л ялна. Дэлхий дээр сонгууль бүрт эрх баригчид ялдаг орон хоёрхон л байгаа шүү дээ. Хойд Солонгос, Куба хоёр.

Төрд төлөвшөөд байгаа ард түмэн эцсийн шийд гаргадаг ардчиллын зарчмаасаа Монгол Улс хэзээ ч ухарч болохгүй. Энэ шийдвэрийг сонгуульд ялагдсан хэн нэгэн гомдолтой хүний үгээр, эсвэл хууль хяналтын байгуул­лагын шийдвэрээр, найз нөхдийн хүрээ­гээр нөлөөлж, өөрчилж болох­гүй. Ард түмний сонголтыг л өөрчлөөд эхэлбэл Монголд дарангуйлал тогтох үндэс суурийг тавина.

-Таныг хууль хяналтын бай­гуул­лагад шалгагдаж байгаа болохоор УИХ-ын үйл ажил­лагаанд оролцохгүй, хуралд ч суухгүй байгаа гэсэн мэдээлэл өнгөрсөн хугацаанд их явлаа шүү дээ?

-Зөвхөн би ч биш, манай намын гишүүд бүгдээрээ УИХ-д бүлэг ч үгүй, Байнгын хороо ч үгүй явна. Би Төсвийн байнгын хорооны хуралд нэг удаа орсон л доо. Гэтэл миний үгийг санал гэж авахгүй, санал хураалтад орол­цуулахгүй болохоор ер нь тэр хуралд орох шаардлага байгаа юм уу. Уг нь Увс аймгаас сонгогдсон Ч.Хүрэл­баатар, Архангайгаас сонгогд­сон Н.Батбаяр хоёрын УИХ-ын гишүү­ний эрх адилхан байх ёстой биз дээ. Гэтэл эрх баригчид үүнийг ялгаатай байлгаад байна. АН-ын гишүүн нь бүлэгтэй, Байн­гын хороотой, Ардын намын гишүүн нь бүлэг ч үгүй, Байн­гын хороо ч үгүй. Дээр нь жагсаалтаар сонгогд­сон, ард түмний саналаар сонгогдсон гэсэн ялгаа хүртэл байна шүү дээ.

-Тэгэхдээ чуулганы нэгдсэн хуралдаанд бол таслах эрхтэй оролцох боломж танай намын бүх гишүүнд байгаа шүү дээ. Танд ч бас бий?

-Бид чуулганы нэгдсэн хурал­даанд орж л байгаа ш дээ. Нөгөө­тэйгүүр, одоо бид чинь эрх баригч нам биш. АН манайхаас яльгүй илүү суудал авсан, ажлаа өөрсдөө хийнэ биз дээ. Хийж бүтээх ажлыг эд нар хийх ёстой. Миний хувьд дөнгөж ажлаа авч байгаа хүмүүсийг одоохондоо шүүмжлээд байх шаардлага алга. Зур­гаан сарын дараа бол би хурц шүүмж­лэгч болно. Одоо бол энэ хүмүүс ажлаа хийг. Төрийн ажил хийж үзээгүй олон хүн сайд, дэд сайд болсон. Тэр хүмүүс ажлаа судлаг, мэдэг. Мэдсэн юмаа ажил хэрэг болгохын тулд ажиллаг. Ийм л бодолтой явна.

Ч.ГАНГЭРЭЛ