УИХ, Засгийн газраас га­зар тариалангийн салбарыг дэм­жиж, тариаланчдаа урамшуулж байгаа. Үүнийг за­рим нэг эрхтэн дархтан, албан ту­шаалтан   гуйвуулж  байна гэхэд болно. Тариаланчдын дөрвөн улир­лын гуравт нь гадаа ган­даж, хөдөө хөхөрч, хөлс хү­чээ урсган  байж ургуулсан улаан буудай зарим нэгэн сайд, дарга даамлуудад ха­маа­гүй бололтой. Ингэж үзэх ч үндэс байна аа. Хүнсний хэрэгцээний улаан буудайн нөөц бүрдүүлэх тухай УИХ-ын 2007 оны 100 дугаар тог­тоол, “Атрын III аян”, Газар тариалангийн хөгжлийн үн­­дэс­­ний хөтөлбөрийн зо­рилт болон Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуулийн 24.1.5 дахь заалт, Засгийн газрын 2005 оны 139 дүгээр тог­тоолыг зарим хүн хувьд нь зориулагдсан хэ­мээн ойлгож тариаланчдыг хо­хи­роожээ. УИХ, Засгийн газрын дээрх тогтоолууд нь газар тариалангийн сал­барыг төрөөс  дэмжих хө­шүү­рэг болж, дараагийн арга хэмжээний үндэс бол­сон. Иймдээ ч Засгийн газар 2008 онд дотоодын хэ­рэгцээний улаан буудайн зохих хувийг хангах зорил­гоор “Тариаланчдаас шинэ ургацын улаан буудай худал­даж авах” тухай тогтоол гар­сан байна. Уг тогтоолд нэг тонн улаан буудайг 330 мянган төгрөгөөр үнэлж улс худалдан авах, тариаланчдад тонн тутамд нь 60 мянган төгрөгийн урамшуулал олго­хоор заасан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газрын дээрх тогтоолыг “Атрын III” аяны гур­ван жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхээр баталсан гэсэн үг. Гэтэл үүнийг зөрчсөн явд­лыг  Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамны сай­дын гаргасан тушаалаас харж болно. Анх 2008 онд уг тогтоол батлагдсаны дараа ХХААХҮЯ-ны сайдын 2009 оны есдүгээр сарын  1-ний 208 тоот тушаал гарч нэг тонн улаан буудайг 330 мянга, урамшууллыг нь 60 мянган төг­рөгөөр олгохоо мэдэгдсэн бай­на. Тариаланчид ч тонн будаагаа нийтдээ 390 мянган төгрөгөөр өгөх нь хэ­мээн баярлаж, Тариалан эрх­лэлтийг дэмжих санд бүтээгдэхүүнээ тушааж эхэл­сэн. Улмаар сайдын дээрх тушаалыг үндэслэн Тариалан эрх­лэлтийг дэмжих сантай гэрээ байгуулсан аж.
УИХ-аас ч тариаланчдаас худалдан    авах үр тарианы мөн­гө, урамшууллын хөрөн­гийг ч ба­талсан байхад гэнэтхэн Т.Бадамжунай сайд зангаа хувирган 208 тоот тушаалаа өөрчилжээ. Өөрийнхөө гар­га­сан тушаа­лыг ямар нэг шалт­гаангүйгээр өөрчилж, та­риаланчидтай байгуулсан гэрээгээ зөрчин 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 21-нд та­риаланчдаас нэг тонн улаан буудайг 290 мянган төгрөгөөр худалдан авч урамшуулалд нь 50 мянган төгрөг олгохоор ту­шаал гаргасан байх юм. Хуу­лиар бол “Харилцан тохи­ролцсон хоёр этгээд гэрээгээ өөрчлөх тохиолдолд сарын өмнө аль нэг тал нь саналаа  гаргана” хэмээн заасан. Гэ­тэл салбарын сайд нь илтэд гэрээгээ зөрчин та­риаланчдын мөнгөн дээр луу унжиж тэднийг бу­даа­гаа тушаасан хойно хүүх­дийн хэллэгээр бол ёстой “новширчээ”. Шаварт унасан шарын эзэд болох яамны мэргэжилтнүүд үүнийгээ та­риаланчдад тайлбарлах гэж ичиж үхэхээ дөхсөн та­лаар одоо болтол амны зу­гаа болгон ярилцдаг. “Ул­сын нөөцөд улаан буудай авах шаардлага их бай­гаа учраас ийнхүү анх бай­гуулсан гэрээнд үнэ, өр­төг, урамшууллын хувьд өөрч­лөлт оруулж нийтдээ 50 мян­ган төгрөгөөр багассан” гэ­сэн тайлбарыг л амны унш­лага  болгожээ. УИХ нь та­риа­ланч­дад зориулж улсын тө­сөвт мөнгө суулгаад байхад салбарын сайд нь 50 мянгаар багасгасан үнэ тогтоож, түү­нийгээ хэрэгжүүлсэн нь сонирхолтой.  Нэг тонн тут­маас 50 мянган төгрөг хэм­нэсэн мөнгөөр  улсын хэм­жээнд хэдий хэрийн будаа авсан талаар сонирхтол “тэд” гээд хэлчих хүн олдсонгүй. Тэр бүү хэл энэ нь хэмнэсэн мөнгө хаачив гэж бодоход хүргэв.

Сайдын үзэгний үзүүрээр нэг тонн улаан буудайн  үнэ буурч, тариаланчид тонн тутмаас нь 50 мянган төг­рө­гийн “хохирол” үзээд энэ асуудал шийдэгдсэн гэ­вэл бас худал. Өнөөх ту­шаасан будааныхаа мөнгийг най­ман сарын турш нэхэл дагал болс­ны эцэст саяхан л авч дууссан байна. Гэтэл дө­рөвдүгээр сарын эцсээр, нэг­дүгээр улирлын тайлан, бланс гаргах болж Сангийн яамнаас улсын хэмжээнд хэдэн тонн улаан буудай ху­раасан. Түүний хөлсөнд хэ­дий хэмжээний хөрөнгө зар­цуулсан, урамшуулалд нь хэдэн төгрөг өгсөн та­лаар мэдээ гаргах болтол ХХААХҮЯ-нд албан ёсны нэгдсэн тоо, баримт албан ёсоор бүрт­гэгдээгүй байсан тухай мэ­дээлэл байна. Зарим нэг мэдээллээр утасны цаа­наас л хэдэн тоо бүртгэж авчээ, Сангийн яамнынхан. Та­риа­ланчдын хувьд сайдад луй­вар­дуулсан ч тушаасан будаа­ныхаа мөнгийг авах гэж Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан дээр очиход “Манайх та нараас будаа авах л үүрэгтэй. Та нарт  тэдэн тонн будаа ту­шаасан гэсэн баримт л өгнө. Салбарын яам будааны мөн­гийг хариуцаж байгаа” хэмээн тайлбарладаг. Гэтэл хариуцах ёстой яаман дээр очиход “Бид та нарын хэн нь хэдэн тонн будаа тушааж байгааг мэдэхгүй. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан бу­дааны асуудлыг бүхэлд нь хариуцсан. Тэндээс л мөн­гөө асуу”, гэх юм уу, эсвэл “Сангийн яамнаас мөнгө орж ирээгүй байна” гэсэн тайл­бар өгч тариаланчдыг гут­лынх нь улыг эргэтэл ал­хуулсан даа. Өнөөдөр Сан­гийн яам, ХХААХҮЯ-наас тариа­ланч­дын гар дээр хэдий хэм­жээний мөнгө очсон та­лаар асууж, сураглахад мэ­дэх хүн байхгүйгээр үл ба­рам тариаланчид мөнгөө бү­рэн авч чадсан гэдэгт хүр­тэл эргэлзээ төрж байв. Ца­гаан сарын өмнөхөн Т.Бадам­жу­най сайд “Өмнөх жилийн бу­дааны үлдэгдэл их бий. Тэ­гээд ч улаан буудайн үнэ өндөр байна. Гурилын үйлд­вэрийнхэн  өндөр үнэтэй бу­даа авахгүй гаднаас түүхий эдээ авч байна. Үлдэгдэл бу­даагаа зараад та нарын мөн­гийг барагдуулна” хэ­мээн цэнхэр дэлгэцээр мэ­дэгдэж бай­сан. Засгийн газар 2009 онд 100 мянган тонн улаан буудайг тонн тут­мыг нь 330 мянган төг­рөгөөр ху­далдан авахаар хөрөнгийн эх үүсвэрийг нь гар­гасан. Гэ­тэл салбарын сайд үнийг тонн тутамд 40 мянгаар  бууруулсны зөрүү бо­лох зургаа  орчим тэрбум төгрөгөөр  хэдэн тонн улаан буу­дай худалдаж авсан нь ч алга байна. Тариаланчид хэдий хэмжээний улаан буу­дай ул­сад тушааж түүнд нь төрөөс хэдэн төг­рөг зарцуулсан та­лаарх нарийвчилсан тоо ба­римт одоо болтол гараагүйг бодо­ход өнөө жилийн хувьд та­риаланчдаас хэдий хэм­жээний улаан буудайг ямар үнээр худалдан авах ту­хай үнэр ч алга. Уг нь “Ат­рын III” аяны сүүлийн жил тариаланчид дотоодын гу­ри­лын хэрэгцээгээ 100 хувь хангана гээд л хаврын ажил­даа гарсан юмсан даа.

Н.Мөнхтөр
Улстөрийн тойм