МУИС-ийн Хууль зүйн сургуулийн дэд захирал, хууль зүйн шинжлэх ухааны доктор, профессор Н.Лүндэндоржтой ярилцлаа.

-Н.Энхбаярт хол­бог­дох хэр­гийг анхан шатны шүүх хэ­лэл­цэж шийдвэрээ гар­галаа. Шүүхийн шийд­вэрийн талаар та ямар дүгнэлт хийж байна вэ?

-Төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүний хувьд л шүүхийн шийдвэрийг олон нийт сонирхож байх шиг байна. Жирийн иргэний тухайд иймэрхүү шүүх хурал, шүүхийн шийдвэр өдөрт хэдэн арваараа гардаг шүү дээ.  Хамгийн гол нь Монголын шүүх төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан, мөн хүч, нөлөөтэй хүнд ял шийтгэл ногдуулсан нь анхаарал татаад байх шиг байна. Өмнө нь ийм тохиолдол практик ховор байсан болохоор тэр юм уу даа. Надад хоёр зүйл бодогдож байна. Нэг­дү­гээрт, хууль, шүүхийн өмнө хүн бүр эрх тэгш байх ёсыг цаашид тог­тоо­ход жишиг боллоо. Мөн төрийн өндөр албан тушаал хашигчдад сур­гамжтай үйл явдал бол­лоо гэж бодож байна. Хоёр­дугаарт, шүүх эрх мэдэл хараат бусаар ажил­лаж эхэлж бай­гаагийн илрэл гэж харж байна. Харин Ерөнхий­лөгч асан Н.Энх­баярын тухайд хувь хүнийх нь хувьд харамсч байна. Хэнийг ч алдаж оноход нь хөөр баяр болох, тавлаж гутаах, унасан дээр өшиг­лөх нь хүний ёс биш. Хүн бүрт тохиолдож байгаа сайн, муу зүйл үйлийн үрээс эхтэй. Санамсаргүй зүйл гэж ер үгүй.

-Н.Энхбаярын өмгөө­лөгчид болон МАХН-ынхан шүүхийг хараат бусаар шийдвэр гаргасан гэж буй. Бүр Н.Энхбаярын гэргий өнгөр­сөн үйл явдалд Ерөнхий­лөг­чийг бу­руут­галаа.

-Гэргий О.Цолмон нь теле­визээр тэгж хэлж байхыг харсан. Үүнийг үг болгох хэрэггүй гэж бодож байна.  Хань ижлээ шоронд орж байхад хүнд юу эс бодогдох билээ. Айсан хүнд аргал хөдөлнө гэгчээр санаа сэтгэл нь хямарч, хэн ч байсан хатуу үг, гомдол цөхрөл, өширхлийн үгийг хэлэх нь бий. Тэр хүнийг зөв ойлгох ёстой. Нөгөө талаар  төрийн өндөр албан тушаалт­нууд шүүхэд нөлөөлөх явдал өмнө нь нэгэнт хавтгайрсан байсан болохоор тэгж хардах бас эрхтэй. Шүүх улс төр, эрх мэдэлтэн, чинээлэг хэсэг, дотроосоо хараат боллоо гэдгийг би 2003 оноос эхлэн бараг анх удаа хэлж байсан хүн нь би. Үнэндээ ч тийм л байсан. Үүнийг засах гэж Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж анх удаа шүүхийг шинэтгэх мөрийн хөтөлбөр дэв­шүүл­сэн. Ард түмэн түүнийг нь сонгосон. Ард түмний сонголтоос ухарвал юу болохыг тэр хүн хэнээс ч илүү мэдэж байгаа нь лавтай. Би одоо ч шүүхийг судалгааныхаа гол объект хэвээр байлгаж, анхаа­рал­тай ажиглаж, судалсаар байна. Миний ажиглалт судалгаагаар шүүгчдийн олонхи нь хэргийн хувь заяаг хар толгойгоороо хариуцна гэсэн нэг омогшилтой болсон нь ажиглагддаг. Харин хүч, бололцоо, эрх зүйн орчин, тогтоллцооны гажиг гээд олон асуудалтай тулгар­саар байна. Энэ бол чухал өөрч­лөлт. Мөн шүүгчдийн чих их “хатуур­сан” нь харагдаж байгаа. Шүүгчийн чих хатуу байх ёстой.  Гэхдээ шүүхийг хардах ёстой, цаашид ч хардсаар байх болно. Хардалт бол хараат бус байдлын бас нэг хамгаалалт юмаа.

-Өмгөөлөгчид Н.Энхбаярт холбогдох хавтаст хэргийг нэг талыг барьж бүрдүүлсэн. Өөрөөр хэлбэл, яллах талын нотлох баримтыг илүү цуглуул­сан гээд байгаа. Тийм бололцоо байдаг юм уу?

-Тийм бололцоо бий. Монголын шүүх эрх мэдэл цагдаагийн гарт байгаа гэж хүмүүс ярьдаг шүү дээ. Цагдаа хавтаст хэрэгт давуу эрх­тэйгээр нотлох баримтыг оруулдаг нь бас үнэн. Прокурор, өмгөөлөгч хоёр үүнтэй тэмцдэг ч хүч хүрдэггүй. Нөгөө талаар шүүх хэргийг шийдэх­дээ мэтгэлцээний үр дүнд бус, харин хавтаст хэрэг дэх  нотлох баримтыг үндэслэн шийдвэр гарга­даг. Үүний улмаас өөрийн чинь асуусан асуулт үүсдэг. Энэ хэргийн тухайд экс Ерөнхийлөгч чинь дугаар хорооны иргэн Дорж биш учраас арай илт тэгж чадаагүй байх. Мөн нэр төртэй мундаг олон өмгөөлөгчид ажиллаж байсан болохоор тэд мөрдөн байцаагч нарт тийм бололцоо олгоогүй  байх. Хэрэв цагаатгах нотлох баримтыг зориудаар цуглуулаагүй бол өмгөөлөгчид шүүх хурал дээр ямар ямар хүсэлт гаргаж байсан түүнийг мөрдөн байцаагч, прокурор хэрхэн хэрэгжүүлээгүйг нотлох баримтаар гаргаж тавьсан эсэхийг би мэдэхгүй байна.

-Өмгөөлөгчдийн ярьж байгаа­гаар шүүгчид ч хурлын өмнө ял төлөвлөчихсөн байсан юм биш үү?

-За энэ ч хардах эрхийн л асуу­дал. Дэлхийд шүүх  мөрдөн шүүдэг, нөгөө нь мэтгэлцүүлэн шүүдэг хоёр тогтолцоо байдаг. Мэтгэлцүүлэн шүүдэг тогтолцоонд шүүгч гэм бурууг тогтоодоггүй, хавтаст хэрэг­тэй урьдчилдан танилцдаггүй. Тийм учраас энд шүүгч урьдчилсан санаа бодолтой байх нөхцөл байдаг­гүй. Мөрдөн шүүдэг манай тогтолцоонд шүүгч гэм бурууг тог­тоо­дог, хавтаст хэрэгтэй урьдчилан танилцдаг болохоор хүссэн хүсээ­гүй урьдчилсан санаа бодолтой болоход хүрдэг. Бодоод үз л дээ. Нэг зүйлийг урьдчилан уншуулбал ямар нэг сэтгэгдэл, дүгнэлт төрөх үү. Мэдээж төрнө. Түүнийг чинь энд яриад байна. Тийм учраас шүүг­чийн урьдчилсан санаа бодол гэдэг ойлголт маш харьцангуй, хуурмаг зүйл. Хуулиар хориглоод, тунхаг­лаад бүтчихдэг зүйл биш. Бодит механизмааар хаадаг зүйл. Дэлхийн улс орнууд мэтгэлцүүлэн шүүдэг тангарагтны шүүхийн тог­тол­цоог эрх зүйн бүл үл харгалзан авах хандлага өргөжиж байгаа нь үүнтэй холбоотой.

-Н.Энхбаярт шүүх ял өгсөнийг хэлмэгдүүлэлт гэж МАХН-ынхан үзэж,  АН-тай хамтарч засаг барихгүй гэсэн яриа бий. 

-Жирийн иргэнд ял өгөхөөр хууль ёс болдог. Төрийн өндөр албан тушаал хашиж байсан хүнд ял өгөхөөр хэлмэгдүүлэлт болдог гэж үзэж болохгүй л дээ. Хэлмэг­дүүлэлт гэж юу байдгийг Монголын ард түмэн мэддэг, бас мартаагүй байгаа зүйл. Ер нь Н.Энхбаярын хэргийг шүүх шийдэж ял ногдуул­сан нь тухайн хүндээ биш, ер нь эх орноо худалдсан, тэднийг ил, далд өөгшүүлсэн, улсын баялгийг асар их хэмжээгээр эрх мэдлээ ашиглаж  хууль бусаар завшиж ард түмнээ ядуу зүдүү байлгах эх үүсвэрийг тавьж, нийтийн эрх ашгийг ноцтой хөндсөн этгээдүүдийг шударгаар шүүж, тэднээс үндэсний эрх ашгийг хамгаалахыг ард түмэн хүлээж, шаардаж байгаа юм биш үү. Үүнийг олон нийт яриад байна.

Хамтарч засаг байгуулах тухайд шүүхийн энэ шийдвэр огт хамаагүй зүйл гэж бодож байна. Монгол Улсад улс төрийн соёл өндөр биш ч гэсэн арай тийм юм ярих төвшнөөсөө хол ахисан. Дэлхийн улс орнуудад талууд ял наймаалцдаг.  Харин гэм буруутай эсэхийг наймаалцдаг, наймаал­цахыг санал болгох, шаарддаг ёс гэж ер үгүй. Ийм эрүүл бус, хүн сүргийн үеийн заншил одоо эрх биш үйлчлэхгүй бизээ. Тийм яриа хөөрөө хөндөх, өрнүүлэх нь ард түмнийг басамжилсан хэрэг болно. Ийм зүйлийг нотлох баримт­тай­гаар үйлдсэн ямарч улс төрийн хүчин,  хүн духан дээрээ хар тамга үүрд даруулна. Тийм учраас тийм зүйл болохгүй гэдэгт итгэж байна. Харин жоомоо устгах гээд гэрээ шатаав гэгчээр засаг төрийг байгуу­лах үйл хэргийг саатуулах гэсэн зарим этгээд зориуд тийм зүйлийг нисгэж байж мэднэ.

-Сонгуулийн тухай шинэ хуулийн дагуу иргэд сонголтоо хийлээ. Хуульчийн хувьд энэ удаагийн сонгуульд ямар дүгнэлт хийв?

-Аятайхан сонгууль боллоо. Сонгуулийн хууль  сайн болсон нь харагдаж байна. Цаашдаа Монгол Улс бүрэн пропорцианал тогтол­цоонд шилжих эхлэл боллоо. Сонгуулийн дүн парламентийн улсын хэлбэрийг Үндсэн хуулиа­раа сонгосны мөн чанарт  тохир­сон дүн гарлаа. Аль нэг нам дан­гаараа хэт олонхи болох нь пар­ламентийн улсын хэлбэрийг сон­госны эсрэг  зүйл болж байдаг. АН ард түмэн түлхүү итгэл өглөө. Харин ард түмний итгэлийг том, том зоримог өөрчлөлтөөр хариул­на гэж ард түмэн хүлээж байна. Энэ дөрвөн жилд хувийн аливаа эрх ашиг, амбицаа шүд зуун орхиж, ядарсан ард түмнийхээ амьдралыг бодитой өөрчлөөсөө гэж хүсэж байна. Эрх мэдлийг хүн хэрэг­жүүлдэг учраас хүний нөөцийн асуудал заавал яригдана. Намчир­хаж, эсвэл одоо ажиллаж байгаа хүмүүсээс дордуулсан өөрчлөл­тийг битгий хийгээсэй. АН хүчирхэг сөрөг хүчинтэй ажиллах гэж байгаа харин ч сайн хэрэг. Өдгөө сайн сөрөг хүчингүйгээр  сайн ажиллах бололцоогүй болсон цаг үе.