Сонгодог
Италид долоон жил амьдарч, Венецийн Б.Марчеллогийн нэрэмжит
Консерваторыг дүүргээд саяхан эх орондоо ирсэн Дуурь бүжгийн эрдмийн
театрын сопрано Б.Эрдэнэтуяатай ярилцлаа. “Шинэхэн” сопрано энэ сарын
30-нд “Тоска” дуурийн Тоскад, хоёрдугаар сарын 27-нд “Евгений Онегин”
дуурийн Татъянад тоглох юм.

-Оны өмнө би таны бие даасан тоглолтыг үзсэн. Шинэлэг, гоё тоглолт болсон.

-Баярлалаа.
“Венецийн үдэш”-т очсон шиг сэтгэгдэл төрүүлж чадсан болов уу? Өөрөө
тайзан дээр байхаар үзэгчдийн юу харж, юу мэдэрч байгааг мэддэггүй нь
хэцүү юм. Үзэгчдэд л тийм сэтгэгдэл төрүүлж чадсан бол би их баяртай
байна. “Венецийн үдэш” Монголд анх удаа сонгодог тоглолт дээр LED
дэлгэцийг ашигласан тоглолт болсон. Одоо Европт нүсэр хүнд тайз засалт
гэхээсээ илүү LED дэлгэцийг өргөн ашигладаг болсон л доо. Үүнээс л
жаахан ч гэсэн оруулж ирье гэж бодсон юм. Өнөөдөр Европт юм болгоныг
амарчилж байна. Жишээлбэл, Моцартын “Увдист лимбэ” дуурь дээр ханхүү
хэцүү гурван давааг туулж байж гүнжтэйгээ уулздаг ш дээ. Гал, ус,
дуугүй байх гэсэн гурван даваа. Тэгэхэд тэд нар юу ч үгүй хов хоосон,
тас хар тайз зассан байгаа юм. Ердөө гурван багана нарийхан LED дэлгэц
байрлуулчихсан. Тэгээд тэрүүгээрээ ус гаргаад, тэрүүгээрээ гал гаргаад
эсвэл бүр харанхуй болгоод л үзэгчдийг жинхэнэ байлдан дагуулж байгаа
юм чинь. Өнөөдөр хүнд том нүсэр тайз бол бараг байхгүй болж байна л
даа. Манай Евгений Онегиний тайз энэ тэр бол үнэхээр нүсэр ш дээ.

-Зөвхөн
нэг, хоёр жүжиг л ээлжилж тавьдаг гадны театруудын хувьд нүсэр зассан
тайз байхад болох л байх, тийм ээ? Италид тийм төрлийн театр олон уу?
Дуурийн эх орон Италийн бараг гудамж бүрт театр байдаг уу?

-Хуучин
социалист байсан орнууд хагас, бүтэн сайн болгонд өөр, өөр жүжиг, дуурь
тавьдаг. Манай театр ч яг тийм зарчмаар ажилладаг. Энэ нь үнэхээр их
ачаалал л даа. Харин Европ болон Америкт гурван сарын турш нэг дуурийг
л нүддэг. Тэр нэг жүжгээ ба, бэгүй нүдээд бүр төгс болгочихно. Нэг
жүжгийг л тэр хүмүүс худалдаад яваад байгаа байхгүй юу. Тийм театруудын
хувьд тайз заслыг нь солино гэхгүй амар л даа. Италид дуурийн театр нэг
хотод ихэвчлэн нэг л байдаг. Харин зүгээр concert hall буюу концертын
заалууд бол зөндөө байдаг. Аан нээрээ, Ромд хоёр театр байдаг юм байна.

-Таныг Италийн алдарт “La Scala” театрт гоцлол дуучин гэж нэг сонин дээрээс уншсан. Та тэнд дуулж байсан юм уу?

-Үгүй
ээ, тэр харин худлаа мэдээлэл байна лээ. “La Scala” театрт хэзээ ч
гоцлол дуучин гэдэг мест байдаггүй, угаасаа. Гоцлол дуучид нь уригдаж
дуулдаг. Хоорын дуучид гэж байдаг, гоцлол хөгжимчин гэсэн местүүд бол
байдаг. Тэгээд “Тоска” дуурийг тавьлаа гэхэд анонсон дээрээ Тоскагийн
дүрд тэдэн тэдний өдөр тэр, тэр дуучин гээд бүх дуучдаа биччихсэн
байдаг. Тэгээд үзэгчид өөрийн үзэхийг хүссэн дуучныхаа гоцлосон
тоглолтыг үзэх жишээтэй.

-Та буцаж явах уу?

-Одоо
ерөнхийдөө суурин байх бодолтой байна. Гэхдээ боломжтой бол яваад байх
сонирхол ч бас байна л даа. Яваад байвал юм сураад, юм үзэж хараад
зүгээр санагддаг. Нэг газраа суурин удахаар нэг хэв загварт баригдаад
бас дэмий байх. Мэдээж, суурь ажлаа эндээ хийгээд, Дуурийн театртаа
дуулаад хааяа ийш тийшээ тоглолтоор яваад байвал зүгээр. Манай театр
чинь олон сопранотай болохоор ийш тийшээ яваад байхад боломж харьцангуй
гайгүй л дээ.

-Дуурийн театр хичнээн сопрано хоолойтонтой вэ?

-Манайхан
чинь нэлээн олуулаа шүү. Жавзандулам эгчээс эхлээд л жижиг Туяа,
Наранчимэг, Мөнгөө, Уянга гээд манай театрт сайхан сопранууд олон.

-Сопрано хоолой гэхэд л дотроо дахиад задардаг байх аа?

-Дуурьт
тенор, баритон, басс, меззо сопрано, контралто гээд тав, зургаан
хоолойны төрөл байдаг. Бүгдээрээ дотроо дахиад задардаг л даа.
Жишээлбэл, сопрано гэхэд л дотроо хэд хэд задраад явчихна. Манай Уянга,
жижиг Туяа бид гурвыг аваад үзье л дээ. Бид гурав гурвуулаа сопрано
хоолойтой. Тэгсэн мөртлөө гурвуулаа дотроо өөр. Жижиг Туяа донгоддог
сопрано, Уянгаа маань их гоё уянгалаг сопрано байх жишээтэй.

-Харин та?

-Минийх тэр дундаа хамгийн бүдүүн сопрано нь юм уу даа /инээв/

-Хэдий
би мэргэжлийн хүн биш ч гэлээ таны дуулалт онцлог, өөр санагдсан. Нэг
их тулгаж, хүчлэхгүйгээр хоолойныхоо дундуур намуухан дуулаад байгаа
мөртлөө цаанаа л нэг хүчтэй.

-Сурч
мэдсэн зүйлийн минь л үр дүн. Манай дуурь чинь орос школтай. Орос школ
бол ер нь их бяраар дуулдаг л даа. Бид нарыг бодвол том биетэйг ч хэлэх
үү /инээв/. Харин Италид чи орилоод л эхэлвэл амны чинь урдуур хөшиг
татна гэж ярьдаг. Хамгийн хэцүү нь юу вэ гэвэл ганц дуу дуулах гэж
байгаа бол хоолойгоо дээд өнгөндөө тулгаж барьж болж байна л даа. 19
зохиолтой томоохон хэмжээний концертон дээр хоолойгоо гамнаж дуулахгүй
бол болохгүй. Ганц дуу бол ч яахав. Эхний таван зохиол дээрээ тулгаж
дуулаад шатчих юм бол сүүлийн 14 дээрээ яаж ч чадахгүй шүү дээ.

-Та
ярьж байхдаа хүртэл ийм сонин өвөрмөц хоолойны өнгөтэй юм аа. Угаасаа
ийм хоолойны өнгөтэй юу? Эсвэл дуурийн урлаг таны ярианы өнгө, стилийг
хүртэл өөрчилчихсөн юм болов уу?

-Манай
дүү “Туяа, чи ярихаараа ийм бүдүүн мөртлөө дуулахаараа нарийхан
хоолойтой болчих юм” гэдэг. Миний хоолой ерөнхийдөө өвөрмөц талдаа л
даа. Намайг Итали явахын өмнө манай театрын залуу дуучид Уртнасан
гуайтай Буриад явсан юм. Тэгэхдээ тэнд бид нар Буриадын театрын дуучдын
хоолойны хөвч янзалдаг нэг сайн эмчид үзүүлсэн чинь намайг үзсэнээ
“сайхан мез сопрано байна” гэхгүй юу. Тэгэнгүүт нь би “Би мез сопрано
биш ш дээ” гэсэн чинь “тэгээд чи юу юм?, сопрано юм уу” гэснээ “Тэгвэл
сайхан өтгөн сопрано байна шүү” гэж хэлж байсан. Хүний хоолойны өнгө
юугаар тодорхойлогддог вэ гэхлээр хөвчний нарийн зузаан, урт богиноор.
Урт байх тусмаа хүний хоолой нам байдаг. Яагаад гэвэл хөвч хөдөлж байж
л бид нар чинь авиа гаргаж байгаа ш дээ. Бүх хоолойг эзэмшиж чадвал
бүгд гоё. Өөрөө өөрийгөө танин мэдэж чадвал гэсэн үг л дээ. Энэ чинь
бидний организм. Өөр хүн чамайг таньж мэдэж чадахгүй ш дээ. Энэ чинь
булчин учраас сөөнө, өвдөнө. Яаж унтсан, хичнээн цаг унтсан гээд л
өөрийгөө сайн мэднэ ш дээ. Сургууль бэлтгэлийг дутааж болохгүй, бас
хэтрүүлж болохгүй.

-Өдөрт хэдэн цагийн хоолойны бэлтгэл хийдэг вэ?

-Жирийн үед бол өдөрт хоёр цаг хангалттай. Дуурьтай үед бол өдөрт дөрвөн цаг орчим хийхэд болдог.

-Хөгжмийн зохиолчид зохиол дээрээ дүр тус бүрийг тийм хоолойтой хүн дуулна гээд оноочихсон байдаг уу?

-Би
чамд “Богем” дуурийн зохиолыг харуулъя /Номын шүүгээнээсээ гаргаж
ирлээ/ За жишээлбэл энэ Богемийн дуурь байна. Энийг хар даа, бүх
дүрүүдийг нь заачихсан байгаа биз? Рудольф яруу найрагч тенор
хоолойтой. Гэрийн эзэн басс. Мими сопрано. Марчелло зураач баритон
хоолойтой гэх мэт. Ингээд бүгдийг нь нарийн биччихсэн байдаг. Хуучин
бол ерөөсөө дуурийн найруулагч гэдэг мэргэжил огтоос байгаагүй. Бүр
сүүлд бий болсон. Найруулагчийн шаардлага байхгүй байсан. Бүгдийг
зохиол дээрээ дэлгэрэнгүй тайлбарлачихсан байдаг болохоор. Дээр үеийн
дуучид жаахан өөрсдийн дураараа байдаг байсан. Би энд хоолойгоо ингэж
татмаар байна. Энд ингэж хэвтмээр байна ч гэдэг юм уу. Гэхдээ одоо бол
тэгэхээ больсон. Пуччини “Богем”-ийг 1800-гаад онд бичсэн. Одоо энэ
хэвээрээ л байгаа.

-Тайз заслыг ч бас бүр тодорхой заасан байдаг уу?

-Жишээлбэл
энд Марчеллогийн гэр дээвэр дээр байрлалтай гэх мэтээр бичсэн байна.
Тийм ийм засалтай гээд л. Мими одоо сууна, одоо босно, тэгснээ цонх руу
ойртож очно ч гэдэг юм уу.

-Ихэнх
үзэгчид үзэж байгаа дуурийнхаа утга санааг бүрэн дүүрэн ойлгодоггүй.
Тэр бүү хэл дуурийн дуучид ч итали хэлний бэрхшээлтэй байдаг. Таны
хувьд хэлний бэрхшээл гэдэг асуудал хэдийнээ арилсан байж таарна.

-Дуурийн
театрт орж ирж байгаа хүн симфони хөгжим сонсох гэж байна уу, хийлийн
концерт үзэх гэж ирж байна уу бүгд ялгаагүй өөрийгөө бэлдэж ирэх ёстой
гэж би боддог. Зохиолтойгоо танилцчихсан байвал бүгдийг түвэггүй
ойлгочихно. Бид нар СУИС-т сурч байхад итали хэлний багш энэ тэр гэж
байсан биш. Өөрсдийнхөө сонсголоор л дагаад дуулдаг байсан. Тэгээд
ахмад дуучдыг дууриагаад л. Тэд нар буруу дуудлагаар хэлвэл тэрүүгээр
нь л сураад.

-Итали хүмүүс азтай шүү. Энэ гоё урлагийг эх хэл дээрээ сонсож, бүрэн мэдэрдэг.

-Зарим
нь бол бараг маниасаа илүү дуулна ш дээ. Генийн юм байдаг. Манай
үндэсний урлагтай л адилхан байхгүй юу. Манай монголчууд чинь уртын
дуу, ардын дуугаа сайхан дуулдаг шүү дээ. Австричуудын хувьд гэхэд л
симфони оркестр нь манай морин хуурын чуулга шиг л байгаа. Түүн шиг
италичуудын хувьд дуурь бол яах аргагүй үндэсний урлаг нь.  

-Дуурийг одоо бүх газар итали хэлээр дуулж байна уу?

-Сүүлийн
хориод жил төрөлх итали хэл дээр нь дуулж байгаа. Өмнө нь бол орчуулж
дуулдаг байсан. Харин цомнолыг бол орчуулах нь зөв гэж үздэг л дээ.
Орчуулагдсан цомнол нь үзэгчдэд бэлэн байж байх ёстой байхгүй юу. Би
сургуулиа төгсөхдөө дипломын ажлаа дуулах ур зүйг итали хэлтэй холбосон
сэдвээр бичсэн. Хэлний асуудал маш чухал ш дээ. Италичууд ч яахав эх
хэлээрээ дуулчихна. Миний энэ долоон жилд байгуулсан том гавъяа бол
итали хэл сурсан маань. Өнөөдөр италичууд яагаад дуурийг тийм гайхалтай
дуулж байгаа юм. Тэд нарт ямар ч хэлний асуудал байхгүй болохоор тэр
шүү дээ. Тэд үг болгоноо ойлгож байгаа. Дуурийг ойлгож дуулна гэдэг маш
сайхан. Дуулна гэдэг чинь эцсийн эцэст ерөөсөө юу юм бэ? Яриа л шүү
дээ. Ярианы л нэг хэлбэр биз дээ. Тэгэхээр “Би чамдаа хайртай”, “Би
үхэх нь байна” гэдгээ тэд нар чинь бүр мэдэрч, дуундаа орж дуулж байгаа
юм. Мэдээж эх хэл дээрээ дуулж байгаа юм шиг ойлгож дуулахаас гадна
интернэт гэж сайхан зүйл хөгжсөн энэ үед мэдээллийг нэг хэлээр илүү
авна гэдэг ололт л байгаа байхгүй юу.

-Та
Итали явахаасаа өмнө анхны бие даасан тоглолтоо хийж байсан гэсэн.
Долоон жилийн зайтай болсон энэ хоёр тоглолтын хугацаанд та мэдээж асар
их өөрчлөгдсөн байх?

-Би яг
явахаасаа хоёр сарын өмнө тоглолтоо хийсэн. Мэдээж их өөрчлөгдсөн байх.
Би нэг зүйлийг их сайн ойлгосон. Тухайн үед анхны тоглолтоо хийхэд
миний хоолой их ядарч, цуцаж байсан. Бүтэн хоолойгоор үзэхэд “Яанаа
хоолой сөөчих вий дээ” гэж айдаг байсан. Сая бол хоолой ядарч цуцахгүй
бүтэн тоглолтоо сайхан даагаад гарсан. Энэ юуны буян гэхээр амьсгаа
сурсных, техник сурсных, дуулах эрдэм сурсных л байх. Сая миний дуулсан
аринууд манай театрынхны хувьд цоо шинэ зүйл байсан болохоор оркестр
болон удирдаачдаа бүгдийг сонсгож, сургуулилт хийх гээд хүндрэлтэй
талууд байсан л даа. Хөгжимчиддөө өөрийнхөө сэтгэл хөдлөлийг мэдрүүлэх
хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол тэд нар маань миний хүссэнээр тоглож чадахгүй ш
дээ. Манай оркестр маш гайхалтай тоглосон. Би үнэхээр бахархсан.

-Таны бие даасан тоглолт дээр дуулагдсан 19 арины ихэнх нь манайд огт тоглогдож байгаагүй цоо шинэ бүтээлүүд байсан гэсэн?

-Ямар ч гэсэн манайд Травиатагийн оршил хөгжим бол тоглогдож байсан…За, тэгээд бусад нь бол өмнө дуулагдаж байгаагүй бүтээлүүд.

-Тэгвэл манай оркестр үнэхээр мундаг ажиллажээ?

-Би
хөгжимчдийгөө аягүй сайн ойлгож байсан. Надтай хамтарч ажилласан
хүмүүст үнэхээр хэцүү байсан. Урьд нь сонсож, тоглож байгаагүй
хөгжмүүдээ маш богино хугацаанд сургуулилж, амжилттай тоглосон.
Удирдаач маань хүртэл “Туяа, алив тэр бичлэгээ нэг сонсоодохъё” гэдэг ч
юм уу маш сайхан сэтгэл гаргаж ажилласан. “Тосгоны дууль”-ийн нотыг тэд
нарын өмнө анх удаа тавихад манай оркестр ямар гайхалтай тоглосон гээч.
Миний хамаг биеийн үс босоод ирж байсан. Би тэр хөгжимд маш их дуртай.
Тэнд байхдаа би дуулж байсан юм. Тэгээд манайхан “Туяа, энийг хүн
болгон мэддэг, даанч манайд нот нь л байдаггүй зохиол” гэцгээж байсан.

-Дуурийн нотнуудыг олоход тийм хүндрэлтэй байдаг юм уу?

-Хэцүү.
Зохиогчийн эрх энэ тэр нь их хэцүү ш дээ. Италид тэр тал дээр их нарийн
хуультай. Би гэхэд л Италид байж байгаад ирж байгаа мөртлөө хоёр ч
арины ноотыг оригоор нь авчрах гээд чадаагүй ирсэн. Нэг удаа би Хятадад
болсон Олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд оролцохгүй юу. Тэгээд
төгсгөлийн шатанд орсон чинь оркестртой дуулна гэлээ. Тэгээд “Тосгоны
дууль”-ийн нэг хэсгийн нотыг намайг дуулахад тоглох удирдаач маань
сугавчлаад явж байхаар нь “Маэстро, та надад нотоо түр өгч байхгүй юу.
Түр нэг юм хараадахъя” гэж хэлж гуйж аваад л гялс хувилаад буцаагаад
өгсөн. Тэгээд л тэр хавийнхан намайг хувилсныг ерөнхийдөө мэдчихэж л
байгаа юм чинь. Тэр мэтчилэнгээр л нотоо баяжуулна.

-Одоо
манайд дуурийн дуулаач чиглэлээр төгссөн олон залуучууд зохиолын дуу
дуулдаг болсон. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Өнгөрсөн
жил би СУИС-ийн төгсөх ангийн улсын комисст суулаа л даа. Төгсөж байгаа
хүүхдүүдийг сонссон. Яана даа, энэ одоо гэсэн хүүхэд ч байсан. Бүр 101
оноо тавихаар хүүхэд ч байсан. Би бүр нэг хүүхэд дээр 101 тавиад хойно
нь гурван анхаарлын тэмдэг тавьсан. Эхний өдөр орж ирсэн хориод хүүхэд
жаахан тиймхэн байсан. Ёооё, бараан байна шүү гэж бодогдож байсан чинь
маргаашийн орж ирсэн тав, зургаан залуу бүр аймаар гоё дуулсан. Дуурийн
театраас ороосой гэж бодож байгаа хүүхдүүдээ сонгоод нэрийг нь өгөөрэй
гэсний дагуу би долоон хүүхдийн нэр өгөөд явсан чинь долуулаа дуурьт
орчихсон байналээ. Өнөөдөр бид дотоодын бүтээгдэхүүн гаргаж байгаа
учраас дуурийн дуучнаар огт тасрахгүй сайхан байна. Манай залуу дуучид
бүгд дотоодын бүтээгдэхүүн. Үнэнхүү ахаас эхлээд дотоодын
бүтээгдэхүүнүүд байна ш дээ. Дуурийн дуучин төрнө гэдэг амаргүй ээ. Нэг
ангиас нэг дуурийн дуучин гарвал их юм гэдэг байхгүй юу. Зөвхөн монголд
ч биш Европт ч тэгж ярьдаг. Манай ангиас гэхэд одоо дууриар гэвэл би л
явж байна. Гэхдээ манай анги чинь эстрадын акулуудын анги байсан шүү.
Алтанцэцэг, Сарантуяа, Гантулга, Мийгаа, “Харш”-ийн Бааска ах,
“Элкондор”-ийн Жаргалсайхан гээд л. Гантулга маань сонгодгоор явсан бол
их гоё байх байсан гэж боддог юм.

-Италийн театруудын хамгийн гайхамшигтай зүйл юу байв?

-Тэдний
акустик нь үнэхээр мундаг. Хүн амьсгаа авахад л сонсогдож байдаг.
Театрт ороод ирэхэд л огт өөр зуунд, өөр цаг үед ороод ирж байгаа юм
шиг сэтгэгдэл төрүүлж чаддаг. Ганц дуурийн театрын лоож гэж бодоход л
аймаар гоё. Тэр чигээрээ урлагийн бүтээл гэхэд болно. Сүмүүд нь бол бүр
гайхамшигтай ш дээ. Өнөөдөр Италийн урлагийн бүтээлийн 80 хувь нь
сүмүүддээ хадгалагдаж байдаг. Юманд нууж хадгалаад, хав дарах биш ард
түмнийхээ нүдэнд ил тод байлгадаг.

-Манай дуурийн театрын акустик хэр зэрэг вэ?

-Манайх
сайн шүү. Нэлээн сайн. Буриадын дуучид манай театрт хүрч ирчихээд
манайхыг их сайн гэдэг. Булангуудын зүсэлт энэ тэрийг их нарийн тооцож
хийх ёстой байдаг. Авиа оччихоод буцаж ирдэг. Манай театрын
архитектурыг герман хүн хийж, 1939 оны дайны олзны япон цэргүүд
барьсан. Хамгийн сонин нь манай театрынхан хоёр жилийн өмнө Германд тэр
архитектортай очиж уулзахад амьд байсан гэсэн. Хуучин манай дуурийн
театрын хана учир утгагүй баахан нүхнүүдтэй байсан юм байна лээ. Тэрийг
нь манайхан засвар хийхдээ мэдэхгүй битүүлээд хаячихсан. Тэгээд тэрний
учрыг асуух гэж очиж уулзсан юм байна лээ. Тэгэхээр манай акустик өмнө
нь бүр илүү байсан гэсэн үг л дээ.

-Дуурийг бельтажнаас биш урдаас үзэх нь илүү гоё сонсогдох уу?

-Аль
театр гэдгээсээ шалтгаална байх. Манай театрын хувьд бол бельтажнаас
үзэхэд илүү гоё санагддаг. Би бол бельтажнаас үзэх дуртай. Манай театр
чинь хойд тал нь бөөрөнхий болохоор хойд тал руугаа бүх авиа цуглараад
буцаж эргэдэг.

-Дуулах үедээ зөвхөн урагшаа харж дуулах ёстой ч юм уу тиймэрхүү зүйл байдаг уу?

-Яахав
арагшаа хараад дуулвал авиа буцаад явчихна л даа. Гэхдээ одоо Европод
бол тийм байдал арилаад байна л даа. Европын театрууд их том учраас
дуучид хоолойгоороо дуулна гэхэд их хэцүү байдаг. Тийм болохоор
микрофон нь дэмжлэг авдаг болоод байгаа. Том газар бол яалт ч үгүй
тэгэхээс өөр арга байхгүй.

-Дуурийн дуучдын ой тогтоолт маш сайн байдаг байхаа?

-Манай
гавъяат Б.Цэцгээ эгч чинь одоо 50-иадтай хүн ш дээ. Тэгээд жолооны
курсэд сууж л дээ. Тэгсэн хүмүүс ийм насны хүн ч юм сурдаггүй гэх
мэтийн юм ярьцгааж байсан гэсэн. Тэгээд дүрмийн шалгалт болсон чинь
манай Цэцэгээ эгчээс бусад хүмүүс дандаа залуухан хүүхдүүд бүгд
шалгалтдаа уначихсан гэж байгаа юм чинь. Манай дуурийнхан чинь насаараа
юм цээжилсээр байгаад ой тогтоолт их сайн болдог л доо. Толгой дандаа
тогтмол ажилладаг. Ер нь Аяа тоншоод сууж байтал чинь хөгжимтэйгээ цуг
үг нь ороод ирдэг байхгүй юу. Үг, аятайгаа хосолж явдаг. Сая есдүгээр
сард би Олон улсын дуурийн дуулаачдын уралдаанд оролцсон юм. Тэгсэн тэр
уралдааны болзол нь Европын таван хэл дээр дуулна гэж байсан. Итали,
франц, англи, орос, португаль, герман хэлнүүдээс сонголтоо хийнэ. Орос
ч агуу их хөгжмийн зохиолчидтой юм болохоор аргагүй багтаж байгаа юм.
Би франц, герман, орос, итали, португаль хэл дээр дуулсан. Ер нь Италид
удаад ирэхээр франц хэлийг ч бас ойлгож эхэлдэг юм байна лээ.
Ерөнхийдөө их адилхан ш дээ.

-Итали хүмүүс ямархуу вэ?

-Сэтгэлийн
их хөдөлгөөнтэй. Европод итали хүмүүсийг ажил хийх дургүй хүмүүс
гэцгээдэг юм билээ. Ер нь тийм тайван налгар хүмүүс л дээ. Дэлгүүр
хоршоо нь 10-12 хүртэл ажиллана, тэгснээ хаачихаад дөрвөөс онгойгоод
хэдэн цаг ажиллаад хаана. Гэхдээ тэр нь яалт ч үгүй халуун бүгчим цаг
агаартай нь холбоотой л доо. Зарим итали хүмүүс манай монголчуудтай ч
төстэй юм шиг санагддаг. Италид би яг манай монгол хүн шиг хүнтэй
хүртэл танилцаж байсан. Итали хүмүүс сэтгэлийн их хөдөлгөөнтэй болохоор
итали дууг ч бас өөрийнхөө тухайн үеийн сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр дуртай
газраа сунгаад дуулсан ч болдог.

-Ази дуурийн дуучдыг тэнд хэр сонирхдог вэ?

-Дуурь
гэхээр “Чио Чио Сан”-аас өөр ази царайтай дуурь байхгүй. Азиас
Солонгос, Японууд дуурийн урлагт орохын тулд их мөнгө цацаж байгаа.
Өнгөрсөн зун гэхэд л Тоска дуурийн Тоскагийн дүрд хятад хүүхэн дуулж
байна лээ. Үнэхээр гайхалтай дуулсан. Гэхдээ дүр төрх нь үнэхээр хэцүү
л дээ. Яалт ч үгүй хятад царайтай хятад хүн байгаа юм чинь. Хойноос нь
ч харсан, урдаас нь ч харсан яг л хятад хүүхэн.

-Тэгэхээр ази дуурийн дуулаачдын хувьд жаахан хязгаарлагдмал юм, тиймээ?

-Ази
гэлтгүй өнөөдөр Италид өөрсдийнх нь дуучид хүртэл хэцүүхэн байдалтай
байна ш дээ. Сонгодог урлагт мөнгө хандивладаг хүмүүсийг төрөөс нь
татвараас чөлөөлдөг байхгүй юу. Тэгээд эдийн засгийн хямралаас
шалтгаалаад ч тэр үү дуурийн спонсоруудын өгөх мөнгө эрс багассан.
Дээрээс нь төрөөс дуурийн театрын төсвийг хасчихсан. Одоогоос хоёр
жилийн өмнө Италийн бүх театрууд төсвөө хасуулсандаа бухимдлаа
илэрхийлж, Вердийн “Реквием” дуурийг хав хар тайзан дээр тоглосон ш
дээ. Энэ дуурийг хүн өнгөрсний дараа гашуудал зарлаж тоглодог байхгүй
юу. Манайд л гэхэд “Реквием”-ийг С.Зориг агсныг өнгөрсний дараа тоглож
байсан.

-Тайзан дээр та өөрийгөө
хатан шиг мэдэрдэг үү? Тэр олон хөгжимчид, симфони оркестр тэр чигтээ
таны ард тоглоод л… Надад лав гайхалтай гоё санагддаг.

-/инээв/
Тайзан дээр бэлтгэл сайтай бол үнэхээр сэтгэл санаа сайхан байдаг.
Бэлтгэл муутай бол хулмалзаад их эвгүй. Миний хамгийн их айдаг үзэгчид
бол манай оркестр. Үзэгчдийн дунд бол боловсролтой, боловсролгүй янз
бүрийн хүмүүс байж байх магадлалтай. Гэтэл оркестр бол хөгжмийн өндөр
мэдлэгтэй хүмүүс шүү дээ. Тоглолтын үеэр манай хөгжимчид доор яаманд
сууж байдаг, тэгээд янз бүрийн алдаа гаргавал түр пауз авчихсан байгаа
хөгжимчид эргэж хараад энэ тэр зогсчихсон байдаг. Зарим нь бараг үг
хэлж өгөх нь холгүй байна ш дээ.

-Эмэгтэй дуурийн дуучдын хувьд хамгийн ховор хоолойны төрөл юу вэ?

-Контральто хоолой хамгийн ховор байдаг.

-Ховор төрлийн хоолойтой бол илүү эрэлттэй байх, тийм ээ?

-Ер нь бол тийм л дээ. 

-Дуурийн
хоолойны төрлүүд нь тус тусдаа характер илэрхийлдэг үү? Магадгүй мез
сопрано хоолойтой дуучин ерөнхийдөө сайхан сэтгэлтэй, гэнэн хонгор
бүсгүйн дүрд илүү тохиромжтой ч гэдэг юм уу.

-Тийм,
тийм. Ер нь бол характер илэрхийлнэ л дээ. Жишээлбэл, тенор хоолойтой
хүн бол амраг залуугийн дүрд, баритонууд ихэвчлэн аавын дүрд, басс
хоолойтнууд хаад ноёд болон настай хүмүүсийн дүрд дуулдаг. Атилла
дуурийн Атилла хаанд басс, Игорь ванд гэхэд баритон хоолойтой хүн
дуулах жишээтэй. Эмэгтэй дуучдын хувьд харин яг таг хуваарилсан юм
байхгүй л дээ. Яахав ерөнхийдөө сопранууд нь залуухан охин байгаад, мез
сопрано нь ээж, эгч байдаг ч юм уу. Гэхдээ хэлэхэд арай хэцүү юм аа. Ер
нь ихэнх дууриудын эмэгтэй гол дүрүүдэд сопрано, мез сопранууд ээлжлээд
дуулдаг. “Кармен” дуурь дээр аваад үзье. Миний “Кармен”-д тоглосон
Микаэлагийн дүр бол шаргал үстэй даруухан хүүхэн. Гэтэл Кармен чинь тас
хар үстэй хүүхэн. Микаэла бол Карменийг тодотгохын тулд гаргаж ирсэн
хоёр дахь дүр. Тэгэхэд Долгор эгч Карменд тоглож байгаа юм, мез сопрано
шүү дээ. Би болохоор сопрано, Микаэлад. “Чио Чио Сан” дуурийн Чио Чио
Сан сопрано, харин зарц Сузуки нь мез сопрано гэх мэт. Ингээд л
ээлжлээд явчихдаг.

-Мез сопрано нь арай өтгөн үү? Тэгэхээр баритон хоолойтой хүн хэзээ ч амраг залуугийн дүрд тоглож болохгүй байх нь ээ?

-Мез
сопрано бол арайгаар барахгүй өтгөн л дөө. Би Италид байхдаа дуу
бичлэгийн дэлгүүрт дуурийн тухай нэг сонирхолтой ном харсан юм. Тэрэн
дээр дуурийн түүхэнд баритон хоолой хоёрхон удаа амраг залуугийн дүрд
тоглодог, тэр хоёр дуурь юу вэ гэж байсан. Тэгээд би даанч уншиж
чадаагүй. Дараа тэр номыг заавал авна гэж бодож байгаа. Ирчихээд би
дуурийнхаа хэдээс асууж байгаан, ямар дуурь дээр баритон хоолойтой
дуучин амраг залууд дуулдаг юм гэхээр манайхан тийм юм байхгүй гээд
мэдэхгүй байна лээ.

-Тэгвэл магадгүй ахмад насны хүн залуу бүсгүйд дурласан тухай дуурь байж болох л юм?

-Нээрээ магадгүй /инээв/

-Дуулж үзэхийг хүсдэг дуурь гэвэл та юуг нэрлэх вэ?

-Энийг
хүмүүс аягүй их асуудаг. Би одоо нэлээн хэдэн жил сонгодгоор явчихлаа.
Миний дуурийн театрт орж ирснээс хойш өнөөдрийг хүртэл мөрөөдөж ирсэн
дүр бол “Ламбугайн нулимс” дуурийн Цэрэнлхам. Энэ дуурь бол үнэхээрийн
манай Монголын дуурийн оргил зохиол. Би энэ дуурийг анх сонсоод л
ухаангүй дурласан. Ламыг урхидах гээд шанз тоглоод сууж байгаа тэр
хэсэг энэ тэр бол үнэхээр гайхалтай. Яг л эрэгтэй хүнийг урхидах гэж
байгаа эмэгтэй хүнийг бүрэн харуулсан. Бас нэг мөрөөдөл маань Евгений
Онегиний Татъяна байлаа. Одоо энэ мөрөөдөл маань биелэх гэж байгаад их
баяртай байгаа. Миний 13 жилийн мөрөөдөл дөө.

-Дуурийн театр дуучдынхаа дунд ямар шалгуур тавьдаг юм бэ? Ямар нэг шалгалт ч юм уу аттестатчлал явуулдаг уу?

-Жил
болгон аттестатчлал шалгалт явуулж эхлээд байгаа гэсэн. Өнгөрсөн жил би
хоёр сард хүрч ирээд шууд шалгалтад орсон ш дээ. Шууд утасдаж дуудаад л
орж байгаа юм чинь. Уг нь сургууль төгсөөд гурван жил болоогүй байгаа
хүн аттестатчлалын шалгалтад ордоггүй гэдэг нэг тийм дүрэм байдаг юм
гэсэн. Тэгээд би тэгж хэлсэн чинь “Та тэр дүрмээ аваад ир” гэсэн.
Тэгэнгүүт нь “За, би оръё оо” гэж байгаа юм чинь /инээв/. Яг тэр
амралтын өдөр нь би “Оттело”-д дуулах гэж байсан болохоор нервтээд,
сэтгэл санаа тогтворгүйтэх байх гэж бодсон юм л даа.

-Гадагшаа сургуульд мэргэжил дээшлүүлэхээр явж байгаа дуучдыг төрөөс эсвэл театраас тусалж дэмждэг үү? Таныг жишээлбэл яасан бэ?

-Би
долоон жил ажил хийгээд л, долоон жил сургалтын төлбөрөө даасан даа.
Үнэхээр тэнд байх долоон жилийг даадаггүй юм аа гэхэд төгсөөд ирэхэд нь
дэмждэг бол сайхан л санагддаг. Гэвч харамсалтай нь тийм биш байна.
Хуучин манай гоцлол дуучдыг гадаадад сургууль төгсөж ирэхэд шинэ байр
өгөөд дотор нь төгөлдөр хуурыг нь оруулаад тавьчихдаг байсан гэсэн.
Тийм бол үнэхээр л сайхан байна. Манай театрын зарим залуу гоцлол
дуучид маань одоо гэрт амьдарч байна. Тэгээд гэрийн нөхцлөөс тайзан
дээр гарч ирээд хунтайж, ханхүүгийн хувцас өмсөөд л дуулдаг. Хариад л
нүүрс, модтойгоо зууралдана. Хоёр огт өөр ахуй шүү дээ. Гэхдээ л тайз
гэдэг үнэхээр агуу шүү. Манайхан энэ муу ягаан байшиндаа их хайртай.
Хааяа будгаа өөрчилчихөөрөө улаан болчихно. Улаан, ягаан байшингийн
маань ач буян шүү дээ гээд л бид нар бүгдээрээ театраа их хайрладаг юм.

-Та нарын хайртай тэр улаан, ягаан байшинд нийт хичнээн хүн амьдардаг юм бэ?

-Манайх
чинь 350 орчим хүн цалин авдаг. Хоор анги 45, оркестр 45, гоцлол дууны
анги 20 хүн гээд бодчихъё. Балетынхан 40, 50-иад хүн байгаа. Дээр нь
тайзны ажилчид 12 хүн, нүүр хувиргагч, гэрэлтүүлэгч, хувцасныхан гээд л
зөндөө хүмүүс байна. Үйлдвэрийн анги гэж том анги байна, бас. 

-Яруу
цээлхэн хоолой, эрсхэн хурц зогсолт, гарын уран хөдөлгөөн нь түүнийг
хэзээ мөдгүй тэнгэрт дүүлэн нисэх гэж байгаа шувуухай шиг харагдуулдаг…
Сонгодог үдшээр олж харсан тэр дүр одоо ч санаанд тодхон байна.

Дууч
шувуухай минь, эх орондоо, эх тайзан дээрээ тавтай морил. Өндөрт бүр
өндөрт нисээрэй. Харин бидэнд Дуурийн театрын шинэхэн сопрано
хоолойтондоо алга таших л үлдлээ.

Ярилцсан Ж.НАНДИН /2010 оны 1 сарын 27/