Увс аймгийн АН-ын дарга Д.Цэндсүрэнтэй ярилцлаа. Тус аймгийн Засаг дарга Э.Цасчихэр, ИТХ-ын дарга Д.Батсайхан нар эрх мэдлээ хэтрүүлэн хэрэглэсэн гэх хэрэгт холбогдож  анхан шатны шүүхээс 2.6 жилийн ял сонссон. Харин тэдгээр эрхмүүд үүнийгээ аймгийн АН-ын даргын матаас хэмээж байгаа аж. Энэ талаар тус аймгийн АН-ын дарга Д.Цэндсүрэнтэй ярилцсан юм.

-Танай аймгийн Засаг дарга Э.Цасчихэр, ИТХ-ын дар­га Д.Батсайхан нар шүүхээс ял сонслоо. Үүнийгээ хэлмэг­дүүлэлт гэж тайлбарлаж байна. Ялангуяа аймгийн АН-ын дар­га Д.Цэндсүрэн гэх хүний гүтгэлэг хэмээн ойл­гуулсаар байна. Тэд яг ямар хэрэг хийсэн юм бэ?

-2004 оноос эрхтэн дархтан ду­раараа дургиж, улсын төсвийн хөрөнгөөр олдсон мөнгийг зувчуулж, гуйвуулж иддэг. Ялан­гуяа залуу үеийнхнийг тө­рийн ал­­ба руу орохоос өөр аргагүй бай­­далд оруулж хавчдаг. Өөр на­­­мын болон жирийн гишүүдийг үргэлж дарамтад байл­га­даг дарангуйлал тогтсон бай­сан. 2008 онд би аймгийн ИХТ бо­­лоод бүлгээ удирдаж, Э.Цас­чи­хэр, Д.Батсайхан нарыг дарга болгохгүй гэсэн юм. Таван дав­хар байшинг дөрвөн давхар бол­­гож барьсан хүмүүс дарга бо­лох ёсгүй. Аймгийн ИТХ-ын дарга Д.Батсайхан  200 сая төг­­рөгийг “Атрын III” аяны сан­хүүжилтээс төсвийн хөрөнгө барь­цаалж зээл аваад, мөнгөө өгч чадахгүй байдал бий болгож байсан. Төсвийн хөрөнгийг нь зээлж авчихаад эргэж төлөхгүй  ажилчдын цалинг тавьж чадахгүй хэм­­жээнд хүргэж байсан нөх­дүү­дийг дарга болгохгүй  гэж эсэр­гүү­цэж байсан юм. Бид анхан шатны шүүх дээр ялж байсан.  Гэтэл  дээрх хоёр нөхөр  дээд шатны шүүх дээр ялуулаад хууль бусаар дарга болсон байхгүй юу.  Хууль бусаар дарга  болоход “Би дуугүй байхгүй шүү. Шударга ёсны төлөө эцсээ хүртэл явна”  гэж 2010 оны аравдугаар сарын 16-ны өдөр албан ёсоор мэдэгдэл хийсэн. 2011 онд энэ  тухай хэвлэлийн бага хурал хийж байсан. Энэ нөхдүүдийн булхай луйвар зогсохгүй байна. Үүнд арга хэмжээ аваач  гэж хэв­лэлийн бага хурлаараа дамжуулж Ерөнхий сайд, АТГ-т хандаж бай­сан. 2009 онд  АТГ-аас аймгийн ИТХ-ын тэргүүн “Д.Батсайханыг огцруул” гэсэн бичиг ирж бай­сан. Гэтэл олонхиороо түрүү ба­­риад авч үлдсэн. Ийм мэтийн ца­гаандаа гарсан булхай луйв­рыг байхгүй болгохсон гэж явс­ныхаа төлөө матдаг нэр зүүж байна. Уг нь матах гэдэг чинь ширээний  доогуур бичиг өгдөг, нүүр тулахаараа инээчихээд цаа­гуураа шивнэдэг хүнийг л хэлдэг шүү дээ. Миний хувьд бага ч гэ­сэн шударга ёс тогтоосой л гэж бодож явдаг хүн. Гэтэл Э.Цас­чихэр нарын хүмүүс хийсэн хэ­­рэг нь илчлэгдээд, шүүхээр ороод ял сонсчихоод гүтгүүлсэн гэж мэдэгдэл хийсээр байна. Гүт­гэсэн хүн нь би болж таараад бай­гаа юм. Тэгвэл миний хэлж, ярьж байгаа бүхэн баримтан дээр тулгуурлаж байгаа гэдгийг хэл­мээр байна.

-Гэтэл тэдгээр хүмүүс ийм их хууль бус хэрэг үйлд­чи­хээд гүтгэлэг гэж байгааг та хэр­хэн харж байна. Эсвэл тан­тай ямар нэг хувийн асуу­дал байна уу?

-Би хэлмэгдүүлсэн юм бол намайг буцаагаад шүүхэд өгөөч гэдгийг хэлсэн. Хуулиараа ший­дүүлэх нь хамгийн зөв. Шүүхийн шийдвэр юу гэж гарсныг би мэдэхгүй. Надад түүнийг мэдэх эрх ч байхгүй. Таван давхар  бай­шинг дөрвөн давхар болгож ба­риа­гүй бол  балгас үлдэх байсан зүй­лийг Увс аймгийн АН-ын дар­га Д.Цэндсүрэн яллууллаа гээд байгаа юм. Гэтэл анх тендер зар­лахдаа Төрийн албан хаагчийн орон сууцны зориулалттай 24 айлын орон сууц гэж орон нут­гийн хөрөнгөөр 100 сая, УИХ-ын ги­шүүнээр 125 сая гээд нийт 225 сая төгрөгийн тендер зарласан. / Анхны зарласан тендер бичгийн баримтыг харуулав/ Зоорийн дав­­хар, 1-5 дугаар давхрын бай­гуу­лалтын зураг төсөл нь ч бай­на.

-Тендерт ялсан компа­нийн захирал аймгийн удирдлагууд­тай ах дүүгийн холбоотой гэ­сэн үнэн болов уу?

-Тендер зарласны дараа “Мөнх­жим өргөө” ХХК. Гүйцэт­гэх захирал Э.Батцогт нь айм­гийн дарга Э.Цасчихэрийн төр­сөн дүү. “Ундрах” конст­ракшн мөн аймгийн төрийн сан­гийн хэлт­сийн дарга н.Норов­сам­буугийнх. Гу­рав дахь нь “ “Арвижихуйн ус” гэдэг компани  тендерт орохдоо тухайн орон сууцыг  476 сая 712 мянга 295 төгрөгөөр гүйцэтгэнэ гэсэн. Эдгээр компани орсны дараа аймгийн ИТХ-ын хурлаар тендерийн хорооны гишүүн Ган­хуяг компани “Мөнхжим өргөө” ХХК-ийн хувьд гарын үсэг нь хуу­рамч гэж үзэж байна. Төсвийг ха­саагүйд тооцож өндөр өртөг гаргасан. “Ундрах” констракшн  шинээр байгуулагдсан хэр нь өм­нөх онд ажил хийж байсан гэ­сэн хуурамч материал оруулж ирсэн. Иймд хоёр компанийн тен­­­дерийн саналыг хүчингүй бол­­гоно гэж үзэж байна. Энэ бол ми­­ний үнэлгээ” гэсэн байгаа юм. Гэ­­тэл Тендерийн хорооны дар­га Бат-Очир гэх хүн “Миний хувьд эдгээр хоёр компанид  хоёуланд нь зөрчил бий. Гэхдээ аймаг орны эрх ашиг цаг хугацаа ал­дахаар байна. “Увс барилга” ХХК бол нэлээд зөрчилтэй бай­на. Харин “Мөнхжим өргөө” ХХК бол арай гайгүй зөрчилтэй бай­гаа учраас шалгаруулж байна гэ­сэн байгаа юм. Үүнээс үзэхэд арай гайгүй зөрчилтэйг нь шал­гаруулъя гэсэн байгаа биз. Тен­дер үнэлгээний явцад сайн үнэ­­лэгдсэн гэсэн “Мөнхжим өргөө” ХХК 476.7 сая төгрөгөөр Улаан-Уул суманд ба­ригдах 24 айлын орон сууцны ба­рилга угс­рал­тын ажлыг хийх гэ­­рээ хий­хийг ­ байна” тендер хо­­­­роо­ны тэм­дэг­лэл байдаг. /Уг  тэмдэг­лэл бү­хий ма­териалыг үзүү­­­лэв/

-Таны ярьж байгаагаас үзэ­хэд  эндээс л луйвар нь эхэл­сэн юм байна тийм үү?

-Ингээд тендерийн эрх өгсний дараа тухайн үед ажиллаж байсан айм­гийн Засаг дарга Тогоо гэ­дэг хүн “Мөнхжим өргөө” ХХК-ийн за­хирал Э.Батцогттой үнэл­гээ­­ний хорооны зөвлөмжийн да­гуу 476.7 сая  төгрөгийн гэрээ байгуу­ла­хыг мэдэгдэж байна гэсэн. Гэрээг “Мөнхжим Өргөө” ХХК-тай байгуулсан. “Ундрах” констракшн гурван давхраас дээш барилга барих эрхгүй ком­пани байсан. Яг эндээс тэдний ха­маг луйвар эхэлж байгаа юм. Гэрээг “Ундрах” констракшны за­­хиралтай байгуулсан. Бай­гуу­лахдаа таван давхрын нэг давхрыг нь хассан гэрээ байгуулсан. Уг барилга нь дөрвөн давхар юм гэ­­сэн өгүүлбэрийг гэрээндээ оруулж байгуулснаар луйвар эхэлж байгаа юм.

-Э.Цасчихэр дарга яг ямар холбогдолтой юм бэ. Өөрөө бол эрс үгүйсгэсэн мэдээллүүд удаа дараа хийж байсан?

-Э.Цасчихэр ямар холбогдол­той юм бэ гэхээр улсын бүрт­гэлийн хэлтэст прокурорын га­зарт 2011 оны дөрөвдүгээр сард аваа­чиж өгсөн 15 хуудас материал байгаа юм.  Э.Цасчихэрийн хувьд өөрийгөө “Мөнхжим Өргөө” ХХК-д байхгүй гэж ярьдаг.  Гэтэл  ком­панийн хувь  нийлүүлэгчдийн хувьцаа болон үнэт цаасны тэм­дэглэл дээр  Эрдэнэсүрэн овог­той Цасчихэр гээд регистр, утас­ны дугаартайгаа 25 хувийг ний­лүүлсэн  гэсэн байдаг. Ингээд үүний­гээ хөрөнгө орлогын мэ­дүүл­гээсээ нуучихсан байдаг. Төр­сөн дүү нь захирал нь байдаг. Саяхан өөрчлөгдсөн. Ийм зүйл болс­ны дараа Улсын хяналтын бай­цаагч Оюунцэцэг гэдэг хүн хоёр удаа шалгалт хийж “Захиа­лагч байгууллага болох хот бай­гуу­лалт захиалагчийн ал­­банд та­­ван давхар орон сууц­ны ба­рил­гын нэг давхрын бай­гуу­лал­тын зур­­­гийн хуудсан дээр авторын зөв­шөөлгүйгээр ба­лаар хэрээс та­тан гараар хүчин­гүй гэж бичиж эрх үүргээ хэтрүүл­сэн” хэмээн  тодорхой бичсэн байдаг. Мөн дараа нь “Ундрах” констракшнд хийсэн шалгалтын  дүгнэлтэд 24 айлын  орон сууц архитектурын хэсэг нь   холболтыг гүйцэтгэж  зурсан зургаас  таван давхар барилгын нэг давхрыг нь хасч  угсарч байна. Ба­рилга угсралтын ажил дууссан гэж таван давхар барилгыг стан­дарт чанарт ний­цэх­гүй чанар­гүй гүйцэтгэсэн тул улсын ко­мисс хүлээж аваагүй байхад сан­хүүжилт бүрэн хийгд­сэн бай­гаа юм. Түүнчлэн угсрал­тын яв­цад хийгдсэн зөрчлүүдийг арил­га­лгүй гэж байгаа юм. Гэтэл тэд  хэв­лэ­лээр  ярихдаа “тус ба­рил­гад зо­риулж 150 сая төгрөг нэмж тус­гахгүй бол баригдахгүй байх ёстой” гэдэг. Ингээд барилга ба­риг­даж дууссаны дараа да­хиж нэмж 125 сая төгрөг  авсан бай­даг. Энэ барилгыг авахгүй хууль зөрчсөн гэсэн дүгнэлтийг хийс­нийх нь төлөө улсын  байцаагч  Оюунцэцэг гэдэг хүнийг үндэс­лэлгүйгээр нь ажлаас халж ба­рил­гыг хүлээж авсан. Ингэж нэг давх­рыг нь хасаад дөрвөн дав­хар барилгын ажил дуусмагц 476 сая төгрөгөө зарлагадсан бай­шин­гийн нийт үнэ 601 сая 413 мян­гад хүр­сэн.

-Дахиад 125 сая төгрөгийг ху­дал хэлж авсан гэж үү?

-125 сая төгрөг нэмж авсан. 2009 оны эдийн засгийн хям­р­а­лаас шалтгаалаад 115 сая төг­рөг шийдэж өгнө үү гэсний да­гуу аймгийн ИТХ хэлэлцээд ол­гох боломжгүй гэсэн дүгнэлт  гар­сан байдаг. Тогтоолын төсөлд тө­рийн албан хаагчийн орон сууц үргэлжлүүлэн барих гэсэн өгүүл­бэрийг “20 айлын орон суу­цыг шинээр барихад” гэж өөр­чиллөө хэмээн иргэдийн хурлын тэр­гүүлэгчид гаргасан. 20, 24 айл гэх хоёр зүйл явж байгаа юм.

-ИТХ-ын дарга Д.Батсайхан гэх хүн би холбогдох ёсгүй гээд байгаа шүү дээ. Тэрбээр өөрийг нь шалгуулсныг зүгээр л улстөржилт гүтгэлэг гэж ойл­гоод байгаа юм биш үү?

-24 айлын орон сууцыг барьж дуус­саны дараа 20 айлынхыг дахин шинээр барьсан байхгүй юу. Шинээр баригдаж байгаад нь дээрх мөнгийг өгье гэсэн болохоос  өнөөх 24 айлын орон сууцны барилгад нэмж олгохыг зөвшөөрөөгүй. Энэ нь хурлын про­токолоос харагддаг. Хөрөнгө зарцуулах ту­хай тогтоолын төс­лөөс тө­рийн албан хаагчийн 20 айлын орон сууцанд 113 сая төгрөг зо­риулахаар төсөв  баталлаа гэс­нийг тэд 24 болгож балаар зас­сан байдаг. /балаар зассан гэх материалыг үзүүлэв/ 20 айлын сууцанд  108 сая төгрөг өгье гэсэн байсныг 24 болгоод  өгөх­гүй гэсэн115 сая төгрөгийг нэ­мээд өгчихсөн. Ингээд ИТХ-ын дарга Д.Батсайханы буруутай үйлдэл  эндээс илэрч байгаа юм. Хэрэв 24 нь протоколд байсан бол түүний буруу биш. Яагаад гэвэл ИТХ  бол  хамтын шийдвэр. Гэтэл протоколыг балаар засч,  хуурамч тогтоол гаргасан.

-Орон сууц нь ашиг­лал­тад орсон уу. Орсон бол авах ёс­той хүмүүстээ очиж чад­сан болов уу?

-Төрийн албан хаачгийн орон сууцны зориулалтаар барь­­чихаад дарга нар ху­ваа­гаад авчихдаг. Аймгийн ЗДТГ-ын дарга, Тамгын газ­рын түш­мэл, Засаг дар­га ба түүний зөв­лөлүүд. Түр­гэн  сумын Засаг дар­­га, айм­гийн орлогч дарга, үйлд­вэр худалдааны хэлтсийн мэр­гэ­жилтэн гээд хувааж ав­сан.  20 айлын орон сууцнаас айм­гийн иргэдийн хурлын дарга Д.Батсайхан авчихаад шүүх дээр ажилладаг эхнэр Оюунгэрэл нь дахин байр авчихсан. Энэ байрны үнэ хүний санаанд оромгүй хямд­хан. Хоёр өрөө байрыг 12-14 сая төг­рөгөөр үнэлж авч байгаа юм. Жирийн иргэд 30-40 саяар авдаг. Гэтэл дарга  нар нь ийм өртгөөр байр худалдаж авч буй нь давсан орлогоо ашиглаж байгаа юм. Увс аймгийн иргэдээс авсан татвар. Түүнээс  аймгийн Засаг дарга, ИХТ-ын дарга нарын өөрсдийнх нь орлогын албан татвар биш. Дарга нар өөртөө зориулж байр барьдаг, тендер зарладаг, мөн­гийг давхар давхраар хувааж авч бай­гаа шударга бусыг арилгахын төлөө л би тэмцсэн.

-Таван давхар барилгын аж­лаас өөр бусад зүйлээр мөн шал­гуулсан гэсэн. Өөр ямар хэ­рэг хийсэн талаар танд  мэ­дээ­лэл байгаа юу?

-Таван давхар барилгын тенде­рийн асуудлаар зогсохгүй хоёр гүүр барих ажлыг завхруулаад байгаа юм.  Нарийний голын гүүр 514 сая төгрөгийн ажил хийгдэх ёстойгоос 14-хөн тулгуур шон босгосон. Тээлийн голын гүүр 1.8 тэрбумаар эхлээд 514 сая төгрөгийн  ажил хийгдэж  байх явцад зураг төсөл нь буруу болсон  гэж хаяад 5.7 тэрбум төгрөгийн өр­төгтэй болгоод оруулж ирж бай­на. Аймгийн Засаг даргад “Чи бол эдгээр гүүрийг бариулах ёс­той хүн. Ард түмний татварын мөн­гөөр улсын төсөв бүрддэг шүү” гэхээр урдаас зураг төсөл нь буруу гэдэг хариулт өгдөг.  Өөрөө тус компанийн 40 хувийг эзэмш­дэг юм билээ. Зураг тө­сөл нь буруу  юм бол зурсан  нөх­дүү­дэд хариуцлага хүлээлгэх ёс­той биз дээ. 700 гаруй сая төг­рөгийг хэн нэгэнд хариуцлага тоо­цохгүйгээр зураг төслийн бу­руу гэдэг нэрээр салхинд хийс­гэж болох юм уу. Дараагийн нэг шалгуулж байгаа асуудал нь малжуулах хөтөлбөртэй хол­боо­той. Малжуулах хөтөл­бө­рийн хүрээнд 303 сая төгрөг  Увс аймагт олгосон. Гэтэл түү­нээс 23 сая төгрөгийг иргэн Чимэд­дор­жид олгох тухай тушаал гар­гасан. Энэ хүн төрийн эрх бү­­хий албан тушаалтан биш. Чи­­мэддорж нь малжуулах хө­төл­бөр хэ­рэгжүүлсэн зардлаа гаргасан. Томилолтын зардал гэж найман сая гаруй төгрөг. Сумын ЗДТГ 25-27 ажилчдын бүтэн жилийн томилолтын зардал 3-4 сая төгрөг байдаг. Гэтэл энэ хүний арван хэд хоног ажилласан зардал нь найман сая гаруй байна. Ийм зүйл байж болохгүй.

-Хэрэв хуу­лийн бай­гууллага та­ныг дуудаж энэ бүхнийг но­­тол гэвэл та бэлэн бай­на уу?

-Анхан шат­ны шүүхийн шийд­вэр гарчихсан байна. Дараагийн шат­ны шүүх хурал болно. Тий­мээс хуулийн дагуу асуудлаа шийд. Түүнээс биш шүүхийн шийд­вэрт нөлөөлөх гэж байгаа юм шиг хэвлэл мэдээллийн хэ­рэгс­лээр олон юм ярих хэрэггүй. Үүнээс гадна манай аймагт их муу­хай жишиг тогтож байна. Арван адуу хулгайлсан бол дор нь барьж аваачаад хийчихдэг. Сэ­­жигтнээр дуудаад ирэхгүй бо­­лохоор албадан саатуулдаг. 500 адуу хулгайлсан хүнийг шал­гуу­лах болохоор улс төрийн хэл­мэг­дүүлэлт яриад байдаг. Ма­найх чинь хуультай төртэй улс шүү дээ. Хамгийн ядуу аймгийн тоонд Увс ордог. Авлига хээл ха­хууль цэцэглэсэн газар хүмүүс амьд­рах нөхцөлгүй болчихдог юм байна. Сүүлийн дөрвөн жилд манай  аймгийн хүн ам их цөөр­сөн. Ялангуяа залуучууд нутагтаа очих маш дургүй болчихсон.

-Э.Цасчихэр даргатай албан бусаар уулзаж, ярилцаж анхаа­руулж байсан уу. Эсвэл шууд хуу­лийн байгууллагад ханд­сан уу?

-Мэдээж хэлэлгүй яахав. Болио­рой залуучууд аа. Хариуцлагаа хү­лээхгүй бол огцорно шүү. Хийж байгаа үйлдэлдээ дүгнэлт хийх­гүй бол шалгуулна шүү гэж хэлж байсан. Д.Батсайхан бид нар найзууд ч гэсэн би “ал­бан тушаал эрхэлж байгаа бай­дал чинь надад  таалагдахгүй бай­на” гэж удаа дараа хэлж бай­сан. Миний хэлсэн үгийг гүт­гэж байна гэсэн талаас нь хар­даг. Надад зүгээр байгаа хүнийг гүтгэх ямар ч шаардлага байхгүй. 

-Таны зүгээс эдгээр асуудал­тай холбоотой хийхээр төлөв­лөсөн ажил их байгаа  байх. Цаа­­шид яана гэж бодож бай­на?

-Э.Цасчихэр бол өрөм хуулж байсан этгээдүүдийн нэг. Одоо сүүг нь ууж, хусмыг нь хуулж бай­сан этгээдүүдийг дахиад гар­гаж ирнэ. Энэ бол зөвхөн хоёр даргын асуудал. УИХ-д удаа да­раа сонгогдсон ардын намын ги­шүүдийн будлиантай зүйлүүд ил­рэх  цаг нь болсон. Би  тэдгээр этгээдүүдийн хийсэн хэргийн 10/1 хувийг л шалгуулсан. Ха­рин тэдгээр нөхдүүд хийсэн хэр­гээ хүлээхгүй хэн нэгний гүт­гэлгээр шалгуулж байгаа юм шиг  гүтгэлгийн шинжтэй зүйл ярьж бай­гаа бол аудитын бай­гуул­ла­гын шалгалтаар тогтоогд­сон бүх хэргийг шалгуулах болно.

-Ингэхэд надад үзүүлж бай­гаа энэ их баримт бичиг про­то­колуудыг та яаж олдог юм бэ?

-Ардын намынхан намайг л матлаа гээд байгаа юм. Яг үнэн­дээ бол тэд өөрсдөө жинхэнэ ма­таачингууд. Миний өнөөдөр бариад явж байгаа баримт бү­хий цааснуудыг хэн надад өг­сөн юм бэ. Тэдний дундаас бага идчихсэн нөх­дүүд нь бие биенээсээ илүү гарахын тулд өгч байгаа юм. Хүний гараар могой бариулдаг нөхдүүд ш дээ.

-Танд эдгээр баримтыг өг­сөн хүмүүсийнх нь нэрийг нь хэлчихэж болдоггүй юм уу?

-Хэчнээн хүнийг нэрлэх вэ дээ. Олон хүн  байгаа юм чинь. Тухайлбал, аймгийн ЗДТГ-ын  үйл­чилгээний газрын дарга Урт­насан гэх нөхөр үргэлж дарга на­раа матдаг. Манай дарга нэг ийм юм хийчихлээ гээд л яриад явж бай­даг. Түүний нэрийг харин зо­риуд хэлмээр санагдчихлаа.