Сүүлийн арав гаруй жил авлигачтай тууштай тэмцэж яваа хун бол Увс аймгийн АН-ын дарга Д.Цэндсүрэн юм.

Орон нутгийн хууль хяналтын байгууллагад ард түмний идэх хоолноос
хулгайлагч дарга нарынхаа тухай олон удаа гомдол гаргасан аж. Хэн ч
тоогоогүй. Тийм учраас АТГ, ЭЦГ-т хандаж эхэлжээ. Манай сонинд материал авчирч өгөхийн тулд үхэр алж, замын зардал хийгээд ирж байсан юм билээ. Түүний энэ тэмцэлд өшөө хонзон, хорон санаа байгаагүй. Харин ч Увсын
ард түмний амьжиргааны төлөөх шударга тэмцэл байсан. Тэрээр Увс аймгийн
ажилсаг ард түмэн ядуурал, ажилгүйдлээрээ Монгол Улсад яагаад тэргүүлэв.
Увсчууд яагаад гал голомтоо сахисан нутгаасаа дайжин нүүх болов гэсэн
асуултын хариуг дарга нараасаа нэхсэн залуу юм. Д. Цэндсүрэн асар их
мөнгө, эрх мэдлийн өөдөөс шударга ёсыг барин тэмцэж, авлигачдад анхны
цохилт өгч чаджээ. Өөрөөр хэлбэл, Увс аймгийн Засаг дарга Э.Цасчихэр,
ИТХ-ын дарга Д. Батсайхан нарыг шударга шүүхийн өмнө аваачиж чадсан аж. Сэрэмж алдан гар хөлөө тас цохиулсан авлигачдын бүлэглэл өдгөө
Д.Цэндсүрэн рүү дайрч байна. Түүнийг “өшөө авагч", “матаас бичигч”,
“АН-ын бууны нохой", “Хүний мөсгүй амьтан” хэмээн доромжлох болов. Бүр
сүүлдээ эхнэр хүүхдийг нь хаяад явчихсан гэх мэтээр элдэвлэх болжээ.
Авлигачтай тэмцэх ийм хэцүү. Түүний ойр тойрны хүмүүсийг хүртэл
доромжилж Д.Цэндсүрэнг зогсоох гэж байна. Увс аймгийн Засаг дарга Э. Цасчихэр, ИТХ-ын дарга Д. Батсайхан нар бол
бүлэглэлийн жижиг гарууд. Хөшигний цаанаас удирдаж буй жинхэнэ авлигачид
 “Цэндсүрэн гэдэг залуу явсаар байгаад бид нар руу ирэх вий” гэхээс айж
эхэлсэн байна. Айдсаа дарахын тулд хэвлэл мэдээлэлд төлбөр төлөн “Увсын
дарга нар буруугүй" гэсэн материалыг тогтмол тарааж байгаа билээ.

Ингээд Увс аймгийн АН-ын дарга Д. Цэндсүрэнг Улаанбаатар хотод ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа.

-Танай аймгийн Бөхмөрөн суманд гарсан жагсаал, цуглаан юу болсон бэ?

-“Соц" нийгмийн үед улсын тесвийн хөрөнгөөр хайгуул хийж. Хотгор
шанагын уурхайг нээсэн юм. 150 км радиуст хийсэн хайгуулаар 16 бүлэг орд
илэрсний нэг нь Хотгор шанагын уурхай юм шүү дээ. Нийтдээ 1,6 тэрбум
нөөцтэй гэдэг юм. Эдгээр бүлэг ордуудын тусгай зөвшөөрөл зараалын морь
шиг зарагдаж явсаар одоо гадны улсын мэдэлд очоод байна. Тэр гадны
Лмпаниуд Баян-Өлгий аймгийн Даянгийн боомт хүртэл 450 км засмал зам
тавих гэж байгаа юм. Энэ зам тавигдчихвал 16 бүлэг ордын түүхий нүүрс
гадагшаа урсах болно. Хотгор шанагын уурхай нутгийн иргэдийн суулт,
өлсгөлөнтэй тулгараад түр зогсчихсон. Гэхдээ сонгуулийн дараа ажиллаад
эхлэх нь ойлгомжтой.

-Хотгор шанагын ордын ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл яаж яваад гадны мэдэлд оччихсон юм бэ?

-Манай аймгийн иргэн Алтангэрэл Хотгор шанагын уурхайг 350 сая
төгрөгөөр худалдаж авсан байгаа юм. Тэгэхдээ тусгай зөвшөөрлөө
барьцаалан 250 сая төгрөгийг нэр бүхий албан тушаалтнаас зээлж авсан юм
билээ. Дараа нь Солонгос улсын “Корео коул" компанид 11 сая ам.
доллараар зарсан гэх мэдээлэл байгаа юм. Баруун бүсийн чуулга уулзалт
дээр аймгийн Засаг дарга Э. Цасчихэр “Солонгосын “Корео коул” компани
Хотгор шанагын уурхайд 6,5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгээд
байна” гэж мэдээлсэн. Тэгэхээр Солонгосын компанид зарсан үнэн болоод 11
сая ам. долларын тал нь хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр орж иржээ гэж үзэхэд
хүрсэн.

-“Корео коул” компани Солонгос улсын төрийн өмчит гэл үү?

-Тийм ээ. “СаусГоби Сэнд” компаниас түрүүлж гадны улс орны мэдэлд орсон
орд бол Хотгор шанага уурхай юм. Саяхан Хятад улс гадаадад хөрөнгө
оруулалт хийж байгаа компаниудаа дэмжих хууль гаргасан. Үүнтэй адилхан
Солонгос улсын төрийн бодлого баруун хязгаар нутагт ороод ирсэн учраас
Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд хандахаас өөр арга алга.

-Хотгор шанагын уурхайг зогсоочихоор херөнгө оруулалт хийсэн солонгосчууд асуудал үүсгэх болов уу?

-Солонгочуудыг хохироосон улстөрч нь тодорхой байна. Тэр хүнээсээ мөнгө
төгрөгөө нэхэж авах хэрэгтэй. Гадны компаниуд газар нутгийг маань эд
хөрөнгөд шунасан улстөрчөөр дамжуулан эзэлж аваад эхэллээ. Үнэндээ бол
Монгол Улс тусгаар тогтнолоо алдчихаад байна шүү дээ.

-Өөрөөс чинь нэг зүйл асуухгүй өнгөрч болохгүй болов уу. Увс
аймгийн Засаг дарга Э.Цасчихэр, ИТХ-ын дарга Д.Батсайхан нар албан
тушаалаа ашиглан төсвийн мөнгө завшсан хэргээр шоронд ороод байна.
Өөрийг чинь дарга нараа матсан гэх юм?

-Би аймгийн дарга нарыг таван давхар байрыг дөрвөн давхар болголоо.
Төсөв нь батлагдсан хоёр гүүрийг барьсангүй. “Атрын-III” аяны хөрөнгө
завшиж байна гэж олон түмний өмнө хэлж байсан. Хөрөнгө орлогоо нуудаг
дарга нарыг шалгуулна гэж улаан нүүрэн дээр нь хэлж байлаа. Улаанбаатар
хотод ирж Ерөнхий сайдад хандан хэвлэлийн бага хурал хийлгэж байлаа. Аль
болох гэмт хэрэгтэн болохоос нь сэргийлж байсан хэрэг шүү дээ. Би
аймгийн дарга нарыг ил хэлэхээс нэр усгүй захидал, баримт хууль
хяналтынханд явуулж байгаагүй. Харин МАН-ынхан надад бүхий л баримт,
бичгийг гаргаж өгч байсан. Өөрөөр хэлбэл албан тушаалд шунасан,
авлигадаа сэтгэл ханаагүй МАН-ынхан Э.Цасчихэрийгээ матдаг байхгүй юу.

-ИТХ-ын дарга Д. Батсайханыг хамтын шийдвэр гаргачихаал Засаг
даргадаа чирэгдээд шоронд орчихлоо гэх мэдээлэл гарч байна шүү дээ.

-24 айлын орон сууц барихдаа 113 сая төгрөг завшсан байдаг юм. Зарим
хүнд энэ мөнгө бага юм шиг санагдаж магадгүй. Гэхдээ нэг сумын хүүхдийн
мөнгө шүү дээ. Тэгээд энэ барьсан байрандаа Д. Батсайхан хоёр орон сууц,
Э. Цасчихэр нэг орон сууц гэх мэт дарга нар 14 сая төгрөгөөр авсан.
Өөрсдөө байртай, хаустай хэрнээ шүү. Жирийн иргэд 40-50 сая төгрөгөөр
байр авч байхад аймгийн дарга нар 14 саяар орон сууцтай болно гэдэг тэгш
байдал биш. Өнгөрсөн жилийн аудитын шалгалтаар 4,7 тэрбум төгрөгийн
зөрчил илэрсэн. Энэ хоёр даргын цаана үгсэн хуйвалддаг, хамтардаг,
заавар тушаал өгдөг олон луйварчид бий.

-Танай аймаг авлигачдаасаа салж чадаж байгаа болов уу?

-Дөнгөж эхэлж байна шүү дээ. Тэрбум төгрөгөөр боссон Ю.Цэдэнбалын
талбай, музей бас будлиантай. Шинээр төрөх эмнэлэг бариад найман сарын
дараа гэхэд 60 сая төгрөгөөр засвар хийж байгаа юм. Мөнгө л идэх арга
шүү дээ. Увс аймгийн нисэх буудал барихад Түргэн сумаас байгалийн
дагалдах баялаг ашигласан. Үүний төлбөр болох 400 сая төгрөгийг идчихсэн
байгаа юм. Увс аймагт 124 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийсэн гэх
мэдээлэл бий.  Үүний хэдийг нь луйварчид хулгай хийснийг мэдэхгүй шүү
дээ. Ихэнх барилга байшингуудад зураг төсөл буруу хийгдсэн нэрээр нэмэлт
хөрөнгө авдаг жишиг тогтлоо.

-Увс аймгийн дарга нарын хэргийг хохирогчгүй гэх юм билээ.

-Увсын ард түмэн хохирогч биш гэж үү. Авлигачид гэмт хэргээс бултах
гэхдээ амь тэмцэж байна. Тэднийг өмгөөлдөг, хамгаалдаг удирдагч нь
саарал ордноос зааварчилж байна шүү дээ. Увс аймгийн дарга нарын
асуудлыг улс төржүүлэх гээд байж ядах юм. Одоо шоронд байгаа хулгайч,
луйварчдын ар гэр, нөхөд жагсаал цуглаан хийгээд эхлэх үү. Тэгвэл энэ
улс оронд шударга ёс топгоно гэж үү. Авлигачтай тэмцэж байгаа
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий прокурор Д. Дорлигжав нарыг яасан их
муулна вэ. Дандаа далдуур муулж интернэтэд сэтгэгдэл бичих жишээтэй. Яг
матаачид шиг аашилах юм. Гэхдээ нийт ард түмний 90 хувь нь авлигачтай
хийж байгаа тэмцлийг дэмжиж байгаа.

-Таныг хяхан хавчиж байна уу?

-Сонин хэвлэлээр хүртэл дайрч байна. Тэгэх тусам авлигачдын хулгай
луйврыг илчлэх болно. Надад идсэн, уусан зүйл байхгүй болохоор шударга
иргэд дэмждэг юм. Айх зүйл алга. Увс аймаг хорин жил авлигачдад
боорлуулсны гайгаар хамгийн ядуу, ажилгүйдэлтэй байна шүү дээ. Манай
аймгийн иргэд авлигачдаас салгаад өгөөч гэдэг. Тэгсэн хэрнээ бас
өмөөрөх, өрөвдөх хандпага гаргах юм.

-Авлигачид айж байгаа болов уу?

-Тэр айдас зүгээр суулгахгүй байна шүү дээ. Яг л үүрээ эвдүүлсэн
шоргоолж шиг бужигнаж байна. Тийм учраас эцсийн хүчээ шавхан “Биднийг
хэлмэгдүүлж байна” хэмээн орилж байгаа юм. Хэрвээ сонгуульд ялагдах юм
бол бүгд шоронд орно. Зарим нь гадаадад сурах нэрээр зугтаана. Увс
аймагт авлигын бүлэглэл бий болчихоод олон жилийн нүүр үзэж байгаа юм.
Энэ бүлэглэлийг задлах, бутаргах хамгийн сайн арга бол улс төрийн
сонгууль байх болов уу.

Т. ЦОГТ-ЭРДЭНЭ