-Эмэгтэйчүүдийн тухайд энэ сонгуулиар 20 хувийн квот­тойгоор оролцоно. Өм­нөх сонгуулиар бие дааж  дэв­­шиж байсан. Энэ удаа ч мөн аль нэг нам гэхгүйгээр үзээд алдах гэж байгаа юм аа даа?

-Би намын гишүүн биш. Нам гэ­дэг нь  цөөхөн хэдэн бүлэг хү­мүүсийн ашиг сонирхлын  нэг­дэл байдаг. Төрийн эрх ашиг, Монгол Улсын нийтийн эрх ашгийг намын бүлгийн эрх ашиг­тай ерөөсөө хольж болох­гүй. Гэтэл өнөөдөр манайд на­мын бодлого төрийнхөөс илүү үйл­чилж байна. Тэр утгаараа би намын гишүүн байхыг хүлээн зөв­шөөрдөггүй. Энэ сонгуульд би Баянзүрх дүүрэгт бие дааж нэр дэвшинэ.

-Бие дааж нэр дэвшиж бай­гаа хүмүүсийн хувьд сан­хүү­гийн асуудал их эрсдэл да­гуул­даг. Ер нь өнгөрсөн дөр­­вөн жил намуудын сан­­хүү ч нэлээд зу­­заарсан. МАХН зэрэг на­муу­дад сүү­лийн үед хүмүүс ол­ноор элсч нэр дэвших бол­сон. Танд МАХН-д элсээд нэр дэв­ши­хийг, албан тушаал дээр сууя гэ­сэн тэр хүмүүстэй адил бо­дол байсангүй юу?

-Мөнгөөр луйвардаж санал авч байгаа хү­мүүсийн санаархал нь бага, сонгогчдын тоо хавьгүй их учраас би ялна гэдэгтээ итгэлтэй байна. Сонгуульд үзнэ ээ гэдэг нь ерөөсөө л мөнгөний хэмжээ байдаг. Аливаа зүй­лийг зоосны нүхээр харж болохгүй. Зоос­ны нүхнээс гадна  том эрх ашиг, хү­сэл зориг, тулгамдсан асуудал гэж бай­н­а. Тиймээс ирэх сонгууль  намын биш улс эх орны эрх ашгийн төлөө яв­на гэж оролцоно. Мэдээж на­дад мөнгө хэрэгтэй. Ямар ч мөнгөгүй сон­гууль хийж чадахгүй нь ойлгомжтой. Хэ­дэн зурагт хуудас хийж тавихаас эх­лүүлээд л сонгуульд их мөнгө орно. Гэх­дээ намайг дэмжиж байгаа олон хүн бий. Тэр дунд мөнгөтэй ч хүмүүс байна. Мөн­гөгүй нь ч байна. Ямар ч байсан ирэх  сонгуульд хамаг хүчээ шавхаж орох бо­долтой сууж байна.

-Яг одоогийн нөхцөлд та бол улс тө­рийг ажиглагч.Сонгуулийн өмнөх на­муудыг төлөв байдалд ямар дүгнэлт өгч байна?

-Намууд маш явцуу хүрээнд сэтгэж 20 гаруй жил явлаа. 1990 оноос өмнө манай улс ганцхан намтай байсан. Түүнээс хойш хориод намтай боллоо. Нийгэм нийтийн төлөө бодлого явуулж байсан удаа байх­гүй. Төрийн эрхэнд байх гэсэн оролд­ло­го, хөрөнгө мөнгө хайсан, баяжиж хөл­жи­хөө бодсон бодлого явуулж өнөөдрийг хүр­сэн учраас намууд задралд орж байна. Тухайлбал, 90 нас хүрч байгаа Ардын нам, МАХН хоёр бригад болчихлоо. Ард­чилсан нам ч мөн дотроо фракцын зөр­чилтэй. Намуудад хүчтэй байх боломж ал­га. Гудамжинд таарсан таван хүний дө­рөв нь аль ч намд итгэхгүй гэж хэлдэг бол­сон нь үүнийг нотлох хамгийн том ба­римт. Түүнчлэн Н.Энхбаяр гэ­­д­эг Монгол төрийн хамгийн өн­­дөр албыг хашиж байсан хүн өнөөдөр шоронгийн хаал­га татах хэмжээнд хүр­чихсэн байна. Үүнийг байх ёстой процесс гэж үз­сэн. Ардчилсан ний­гэмд хуулийн өмнө хэн ч гэсэн тэгш эрх­тэй байх ёстой. Сайд дарга, ал­дар хүндтэй бай­­сан эсэх нь хамаагүй. Н.Энх­­баярын ба­­ривчилгааг со­­нин сод­ноор хү­лээж авч гай­хаад байх явдал ми­ний хувьд байхгүй. Учир нь на­­майг ч гэсэн 30,40-өөрөө ирээд дамжлаад л аваад яв­даг. Уйлсны маань төлөө, ми­­ний хүүхдийг орилуулж бар­­хи­­руулж байгаад аваад явж ч бай­сан удаа бий. Би том даргын албан ту­шаал ха­­шиж яваагүй ч гэсэн ир­гэн хү­нийхээ хувьд өөрийн гэ­сэн зорилт та­виад түү­нийхээ төлөө төр зас­гаас шаардаж, жаг­саал хий­­хэд маань төр эсэр­гүү­цэл илэрхийлж бай­сан. Түүн­тэй адилхан Н.Энх­баярыг мөн адил хэ­рэг хийснийх нь төлөө хуу­­лийн байгууллага дууд­­­сан. Дуудсаных нь дагуу очоод ямар нэ­­гэн тайлбар мэдээл­лээ хий­­­гээд явсан бол түү­нийг заа­­в­ал барьж хорих шаард­ла­­­гагүй байсан байх. Гэтэл дуу­­даад байхад очдоггүй. Оч­сон хэр нь гарын үсэг зурахгүй байгаа нь хуу­лийг хүндэлдэггүй. Хуулийн дээр би бай­на гэж өөрийгөө овойлгож, товойл­гож байгаа­гийн шинж. Уг нь нэг ч гэсэн мон­гол эр хүн гэдэг утгаар нь би хүндэлж бай­на.

-Тийм ээ, таныг олон удаа байцааг­даж байсныг нийгэм тэр чигээрээ мэд­нэ. Харин тэр үед Н.Энхбаярыг  хал­дашгүй эрхээрээ далайлгаж,  олон түм­нээс ичих ч үгүй салаавч  гаргаж бай­сан нөхдүүд шиг хамгаалалт бай­сан уу?

-Халдашгүй дархан эрх гэдэг бол ний­тийн эрх ашгийн төлөө Монгол Улсын тө­лөө үйл ажиллагаа явуулж байхад нь хал­даж болохгүй л гэсэн үг. Халдашгүй эрх гэдэг бол гэмт хэрэгт сэжиглэгдээд, тоот бүрдчихсэн хүнийг хамгаалах гэсэн үг биш. Хамтрагчдын шугамаар очсон байна уу гэхээс Монголын цагдаа “энд УИХ-ын гишүүн байна” гээд яваад өгч болохгүй.

-МАН, МАХН эргээд нэгдэх нэг том гүүрч нь Н.Энхбаярын баривчилгаа гэх яриа гадуур чих дэлсэх боллоо. Хэ­рэв нэгдчихвэл гэдэг үгний ард танд ямар хариулт байна вэ?

-Эргээд нийлэх ч бай. Эсвэл 10 бутарсан байлаа ч гэсэн Монголд цул хүчин байж  нийгмийг авч явах чадал бяр нь аль эрт  дууссан. Намынх нь өөрийнх нь ерөнхий рам, машиныг удирдаж байгаа  механизм нь өөрөө цул хүч байна гэвэл худлаа. Үргэлж муу аргаар бүрдсээр ирсэн байсан учраас маш хэврэг. Хэдтэй нийлээд ч хэврэг хэвээрээ. Долдугаар сарын 1-нд таван хүний амиар тоглочихоод эргээд огт хайрлаагүй. Харин ч эсрэгээр нь том цагаан байшин бариад суучихсан.  Шат­сан зулын гол боллоо гэдэгтэй адил зүйл болсон шүү дээ. Түүнчлэн Н.Энхбаяр шо­ронд орсныхоо дараа “Монголд хүний эрх байх­гүй юм байна” гэж ярьж байна. Гэтэл өөрөө Төрийн өндөрлөгт байхдаа үүнээс аймаар аргаар хүний эрх зөрчиж байсан. Жирийн иргэн  хүн биш. Ерөнхийлөгч  л хүн байдаг юм уу. Тэгэхээр хүний эрх зөрчигдөж байгаа байдал  бий болсныг, байгааг нь олж харахыг хүсдэггүй байсан хүн нь Н.Энхбаяр дарга өөрөө байхгүй юу. Тийм ч учраас Ч.Улаан, О.Чу­луун­бат, Д.Тэрбишдагва, О.Цолмон нар ийм зүйлийг анх удаа үзэж байгаа мэт цо­чир­долд орж, мэдээлэл хийж байна. Гэ­тэл ард түмэн нь үүнээс аймаар эрхээ зөрчүүлж амьдарч  байгаа шүү дээ. Харин ч маш ихээр хэлмэгдэж байсан жирийн иргэд Н.Энхбаяр болоод О.Чулуунбат нарын хүмүүсийг хараад дургүй нь хүрч байгаа. Би мэдэж байна.

-Н.Энхбаяр хуурай өлсгөлөн  зарла­сан нь Монголын нийгмийн шударга ёс­ны төлөө хийж буй үйлдэл гэж та үзэж байна уу. Чухам юуны төлөө юм бол оо?

-Хэрэг хийчихээд мултарч үлдэхийн тулд хийж буй эцсийн арга хэмжээгээ авч байна гэж харж байгаа. Яагаад гэхээр тухайн үед түүнийг Төрийн гурван өндөрлөгийн албыг хашиж байхад одоогийн УИХ-ын гишүүн О.Чулуунбат Монголбанкны захирал байсан. Сангийн сайд нь Ч.Улаан байсан. Тэгэхээр тэд Мон­голыг сүйрүүлэхэд, газрын баялгаа ямар ч хяналтгүй зарахад гар бие орол­цож байсан нэг баг байна л гэж би харж байна. Н.Энхбаярын амнаас нэг л үг га­ра­хад баг нь задарчих гээд байгаа учраас амь тавин өөрийгөө хамгаалахаас өөр ямар ч аргагүй. Түүнээс бидний төлөө өлс­гөлөн зарлах эр зориг Н.Энхбаяр гэ­дэг хүнд байхгүй л дээ.  Байсан бол Ерөн­хийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга байх­даа үнэн ярьж, ард түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөөд  монголчуудтай нэг баг болоод ажиллаж байх ёстой шүү дээ.

-Төрийн гурван өндөрлөгийн нэг байх­даа хийх нь яасан юм бэ гэ­дэг асуулт Н.Энхбаярыг үргэлж дагалд­даг. Гэвч хүн алдаж ухаарч болно. Ал­­даа оноогоо засах нь чухал гэдэг нэ­­рээр халхалдаг. Гэхдээ магадгүй түүнд заавал засах ёстой алдаа байгаа юм болов уу?

-Н.Энхбаяр эрх мэдэлтэй байхдаа асуу­­­далд алдаатай хандаж байсан бол Тө­­рийн өндөрлөгөөс буумагцаа нийгэмд тус­тай зүйл хийх байсан болохоос өөрөө тус­даа гарч нам  болж тоглон улс төр рүү зүт­гэх шаард­лагагүй байсан. 2009 онд Н.Энх­баярыг Ерөнхийлөгчөөс буусны дараа “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр хэрэв дахиж улс төрийн өндөрлөг рүү мацах юм бол шоронгийн хаалга татна. Харин чимээгүйхэн амьдрах юм бол Мон­голын ард түмэн уучлах чадвартай шүү” гэдгийг би хэлж байсан. Энэ үгийг яагаад  хэлэх болсон бэ гэхээр Н.Энхбаяр шат ахих тусмаа заль гаргадаг. Маш их заль­тай, бусдын хийснийг өөрөө хийсэн болгож авдаг  маш эвгүй хүн шүү дээ.

-Тухайлбал, бусдын хийсэн юуг өөрийн болгож авсан юм бол. Та ямар баримттай ингэж хэлж байна?

-Хүмүүсийн бичсэн зохиолыг үргэлж л өөрийнхөө нэрээр гаргадаг. Төр барьж байгаа хүн аль завандаа ч тийм олон  зохиол бичих билээ дээ.  Гэтэл Н.Энх­баярын автортай номууд боть бо­тио­роо л гараад байдаг. Ерөнхийлөгч гэ­дэг нэрийнхээ доор бусдын хийсэн бү­тээлийг авдаг л байсан. Өнөөдөр Оюу­­толгойн тухай яриад л байна. 2003 оны 12 дугаар сарын 23-ны өдөр ашиг­лал­тын дөрвөн лицензээр Н.Энх­баяр л Фрийдландад Оюутолгойг өгсөн биз дээ.  Тэр үед би муу мэдээлэлтэй юм уу, та тийм сайн Ерөнхийлөгч юм уу гээд Н.Энх­баярыг Ерөнхийлөгч байхад нь халз мэт­гэлцээнд урьж ч байсан. Тэр ирээгүй. Намай дуудсан тэр үед өөрөө уха­а­раад ирэх нь яасан юм бэ. Н.Энх­баярт ухааруулахсан гэж олон төр­лөөр ша­­хаж байсан хүнийхээ хувьд түү­ний хийж буй үйлдлүүдийг жүжиг гэж шууд­хан хэлмээр байна.

-Гадаадаас өмгөөлөгч урьж авчир­сан. Хуульчдын фирм авчирсан зэ­рэг нь ихэнх массын  эгдүүцлийг хүр­­­гэж байх шиг. Монгол төрийн хуу­­лийг ну­лимж байна гэж үзэх хүн ч олон бай­на.  Харин таны тухайд?

-Н.Энхбаяр Төрийн өндөрлөгт суухдаа тийм л ард түмний хайртай хүү байж чадсан юм бол  яагаад эх орондоо итгэх итгэлгүй болчихсон юм бэ. Энэ эх оронд Н.Энхбаярыг өмгөөлж хамгаалах хуульч олдохгүй байна гэж үү. Монгол Ул­сад Н.Энхбаярын эсрэг хууль байна гэж хэзээ ч байхгүй. Хоёрдугаарт  га­даадаас тэр том хуульчийг авчирахад асар их хэмжээний мөнгө  орж байгаа нь тодорхой. Тэр их мөнгө хаанаас га­раад байна аа. Үүний ард юу ханхалж бай­на гэхээр Монгол Улсын лицензийн 4.1-ийг гадаадын 100 хувь хөрөнгө оруу­лалтаар 60-100 жилийн хугацаатай өг­чих­сөн. Лиценз олгогдоод аравхан жил болж байна. Нийт лицензийн хэдэн хувь нь ашиглагдаж байгааг тооцоолж мэ­дэхгүй байгаа ч арваадхан  жилийн до­тор монголын энд тэндгүй нүхэллээ. Тэгэ­хээр Н.Энхбаярыг Монгол Улсын газрын хэвлийг гадаадын мафуудад зарсан муу муухай гэмт хэргээ нуухын тулд гадаадаас хуульч авчирсан гэж бодож байна. Гэхдээ бид алийн болгон гадаадын өмнө мөргөж сөхөрч явах юм бэ. Энэ нь Монгол Улсыг үндсээр нь үгүйсгэж байгаа балмад үйлдэл. Харийн бодлого асар их үйлчилж, шударга бус нүдэнд харагдаж чихэнд шууд сонсогддог болчихсон цагт амьдрал мэдэхгүй хү­мүүс амиа бодсон атгага санаагаар явж бо­лохгүй. Жижиг хэмжээний гэмт хэрэг бай­сан ч  хариуцлага хүлээдэг байх ёстой шүү дээ.

-Жижигхэн ч гэсэн гэмт хэрэг хий­сэн. Н.Энхбаярыг том гэмт хэрэгтэн гэж харахаасаа илүү таны насны ах­ма­дууд өмөөрөөд сууж байна. Тэр хүмүүст хандаж юу гэж хэлэх вэ?

-Бид эзэн Чингисийн үр сад. Өөрөөр хэлбэл, бид хүнийг шүтсээр ирсэн. Сайн төртэй байя гэвэл хуулийг, муу төртэй байхыг хүсвэл удирдагчийг шүт гэсэн үг байдаг. Бид өнөөдөр хуулийг шүтэж сай­хан амьдрах цаг ирсэн. Аль нэгэн Дорж, Дулмааг шүтдэг бус нийгэм рүү ороод 22 жил болчихлоо. Түүнээс биш тэр энэ дарга минь гэдэг социолизмын үеийн шү­тээнээсээ салаагүй, бие сэтгэлээсээ ан­гижраагүй байна. Тэгэхээр  аав ээжий­гээ хайр­лаагүй байж Н.Энхбаярыг шүтдэг гаж тогтолцоо, шуудхан хэлэхэд тийм өвчтэй хүмүүс асуудалд ингэж хандаж байгаа байх. Ажиглаад байхад  асуудалд нухацтай ханддаг хүмүүс Н.Энхбаярыг өрөвдөөд байгаа юм алга. Монголын төрийг барьж байсан юм шүү хөөрхий минь гээд халаглаад байх юм. Бид тэр хүнд итгэл үзүүлж төрөө бариуллаа. Бу­цаад хайр даахгүй гэмт хэрэг хийлээ. Иймд харин ч эсрэгээрээ хариуцлага тоо­­цох ёстой биз дээ. Монголын газар шо­роог зарж өөрөө сайн баяжаарай гэж  төрийн өндөрлөгт суулгаагүй юм шүү дээ. Монголын ахмадууд бид “Н.Энх­баяруудаас салах уу, Эх орноо алдах уу” гэж тэмцэж байсан. Өөрийнхөө шунаг сэтгэлээс бол өөрийгөө доллараар боож алж байгаа зургийг тавьж байсан удаа ч бий.  Бидний тавьж байсан анонс үнэн болж хувираад байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын газар шороог доллараар сольсных нь гай гарч байна.

-Ер нь бол доллартоо боогдож үхэж байна гэж та хэлэх гээд байна уу?

-Тийм. Бидэнд амьдрал, аз жаргал хайрласан байсан бол би ч гэсэн гараад өмөөрөхөд бэлэн байна.

-Та бол юунаас ч айхгүй ярьсаар тэмц­сээр Монголын ард түмний та­нил болсон. Гэхдээ таны үг нэг их ураг­шаа явахгүй юм. Зарим нэг нь бол бүр Г.Баасан болих болоогүй юм байх­даа ч гэх нь дуулдах юм. Та ер нь хэзээ чимээгүй болох хүн бэ. УИХ-д орчихоод амаа үдүүлсэн юм шиг бол­чихдог тал зарим нөхдөд ажиглагдаж байдаг. Та арай тэдний нэг юм биш биз?

-1990 оноос ардчилсан хувьсгалыг анх­наас нь дэмжиж явахдаа хүний эрх шударга ёсыг ярьж зорьж байсан хувьс­га­лын­хаа үр дүнг хойч үедээ  үлдээх гэж ирэх сонгуульд дахин үзэх гэж байна. Миний хувьд нэр дэвшээд хэрэв ялалт байгуулах юм бол З.Алтай шиг “би ирлээ” гэж сонгуульд гарчихаад “би ган­цаардлаа” гээд зогсох ч үгүй. Энэ бол шившиг. Олны төлөө биеэ зориулсан хүнд ганцаардана гэсэн ойлголт бай­даг­гүй. Учир нь түүний ард нийтийн эрх ашиг явж байдаг юм. Би  хэзээ ч ганцаардаж нам руу орох талаар  бодож үзэж байгаагүй. Үр хүүхэд ач зээ нараа  харанхуй нийгэмд үлдээхийг хүсэхгүй байна. Тиймээс миний хувьд чимээгүй болох  ямар ч боломж байхгүй. Монгол Улс уужим асуудал их, Г.Баасан завгүй гэх зарчмаар ажиллана.

-Шударга ёсны тухай ярихгүй хүн байх­гүй болчихжээ. Сүүлдээ шударга ёс гэдэг үгний маань утга алдагдахад ч хүрэх магадлалтай. Шударга ёсны цаа­на шуналаа нууж байгаа хүмүүс ч бай­на. Таныхаар шударга ёс гэж юу юм. Та бас арай шуналаа нуугсдын нэг юм биш  биз дээ?

-2000 онд  АН-аас нэр дэвшихдээ нийг­мийн хэрэгцээ шударга ёс гэж дэвшүүлж бай­лаа. 12 жилийн өмнө минийх шиг уриа­тай сонгуульд орж байсан хүн байхгүй. На­майг миний найз нөхөд тойрон хү­рээлэгчид шударга Г.Баасан гэж нэр­лэ­дэг. Тэр нэрэндээ би их хайртай. Шу­дарга ёсны ард шунал нуугдаж байгаа нь үнэн. Нэг үе ардчилал гэдэг үгний ард нуугд­даг үе байсан. Байгаагаараа байхыг шударга ёс гэдэг. Байхгүй мөртлөө бай­гаа мэт  ярих нь шударга бус. Түүнээс Н.Энхбаяр шиг болсон явдлыг байгаагаар нь хэлэхгүйгээр нуун дарагдуулчихаад түүнийгээ шударга ёс, ард түмний төлөө явж байна гэдэг шиг худлаа зүйл байхгүй. Надад ямар нэгэн шунал байхгүй. Би шулам биш хүн баймаар байна. Өлсөхгүй, мөр нүцгэн явахгүй, өвдөхгүй л байвал бол оо.