“Баянхонгор аймгийн Баян-Өндөр сумын нут­гаас XIV зууны үеийн мон­гол хатныг дөнгөж төр­сөн хүүхэдтэй нь хамт оршуулсан эртний булш олдсон нь тоногдсон бай­жээ” гэсэн мэдээлэл өн­гөр­сөн сарын дундуур гар­сан юм. Ховор олдворыг газар дээр нь судалж, тогтоохоор МУИС-ийн эрдэмтэн, суд­лаачид оч­сон хэмээн орон нутгийн иргэд ярьж бай­на. Дээрх мэдээллийн мө­рөөр МУИС-ийн Нийг­мийн шинжлэх ухааны сургуу­лийг зорилоо. Тус сургуу­лийн захирал Г.Эр­дэнэ­баяртай уулзахад “Ма­най сургуулийн үнд­сэн ажил сургалт, су­дал­гаа байдаг. Түүх археологи, антропо­ло­гийн тэнхим энэ чиглэлд анхаар­даг. Сүүлийн жи­лүү­дэд су­дал­гааны дүнд ихээхэн ололт­той байгаа. Түүний нэг жишээ нь, Баянхон­гор аймаг руу су­далгааны баг илгээж, Мон­голын тө­дийгүй дэл­хийн түүхэнд хо­ворт тоо­цогдох өвөрмөц, сонир­хол­той олдворыг  су­далж, аварч хамгаалж чад­сан” хэмээн онцлов. Орон нут­гийн засаг, за­хир­гаанаас тус сургуулийн удирд­лагад хандан ховор со­нин дурсгал, агуйд бай­гааг дуулгасан гэнэ. Тэ­рээр цааш хэлэхдээ “Энэ­хүү олдвор Монголын түү­хийг судалж тогтооход чу­хал түлхүүр болох төдий­гүй дэлхийн түүхэнд нээлт болохоор байгаад бид баяр­­тай байна. Энэ үйл яв­дал МУИС-ийн 70 жил, Нийгмийн шинжлэх ухаа­ны сургуулийн ойтой давх­цаж байгаад бахархаж  бай­гаа гэв. Үү­ний дараа бид судалгааны багийн ахлагч, Археологи-Ант­ропологийн тэнхи­мийн эрхлэгч, доктор У.Эр­дэнэ­баттай  уулзлаа.

Тэрээр 2000 онд ар­хеологич Д.Баяр багшийн­хаа хамт Өмнөговь айм­гийн Цагаан ханангийн агуйгаас олдсон 14-р зуу­ны язгууртны оршуулгыг анх судалснаас эхлээд сүүлийн арав гаруй жил Монголын эзэнт гүрний үеийн судал­гаа, хадны соёлыг  судалж байгаа юм. Биднийг өрөөнд нь ороход олдворуудын заримыг ширээн дээр дэлгэчихсэн, У.Эрдэнэбат багш нэлээд завгүй байгаа бололтой. Хичээл заахаас гадна  Баянхонгороос ав­чир­сан олдворуудыг сэр­гээн зас­варлах, судалгааны бусад чиглэлээр хамтарч ажил­ла­хаар олон хүмүүстэй уулзах, ярих, ажил их бай­гаа гэнэ. Түүнтэй ярилц­лаа. 

-Баянхонгор аймгаас олдсон монгол хатан, дөн­гөж төрсөн хүүхдийн хат­мал шарилыг судалсан гэсэн. Хэдий үед хамаа­рах, түүх, соёлын ямар ач холбогдолтой дурсгал вэ? 

-Тус аймгийн Баян-Өндөр сумын Засаг дарга н.Идэрмөнх  “Манай нут­гийн агуйд эртний хүний хатаасан шарил хадгалаг­даж байна. Орон нутгийн иргэд, олз ашиг хайсан хүмүүс сүйтгэчих гээд байх тул анхааралдаа аваач” гэсэн хүсэлтийг өнгөрсөн сарын эхээр ма­най сургуулийн захир­гаанд ирүүлсэн. Сургуу­лийн удирдлагууд хүсэл­тийг хүлээж аваад Ар­хеологи-Антропологийн тэнхимд долоо хоногийн томилолт өгсөн юм. Бид өнгөрсөн сарын 11-17-нд газар дээр нь очиж судлаад ирсэн. Нийт гурван ор­шуул­гын дурсгалыг мал­тан судлалаа. Биднийг очиход аль эрт нутгийн иргэд булшийг тонож, сүй­дэлсэн байна. Гэвч бид маш сонирхолтой, Монго­лын түүхэнд, тэр бүү хэл төв Азийн нутгаас урд өмнө олдож байгаагүй ховор сонин дурсгалуудыг аварч чадлаа. Тухайлбал, Баян-Өндөр сумын Гозгор толгой гэдэг газраас XIII-XIV зууны үеийн монгол хатныг нялх хүүхэдтэй нь хамт оршуулсан эртний булшийг олсон. Гозгор толгойн багавтар хөмөгт залуухан хатан хүүхэд төрүүлээд удалгүй эндсэн бололтой. Эх, нэхий өлгийд боосон хүүхдийг хамт тавьсан нь 800 гаруй жил хадгалагджээ.

-Гар аргаар хийсэн эсгий урлал, нэхмэл шир­дэ­гийг судлаачид чухал олдворт тооцож байгаа гэсэн. Энэ талаар тодруу­л­ахгүй юу?

-Оршуулгын доор дэвс­сэн ширдэг нүүдэлч­дийн соёл, иргэншлийн бүс ну­тагт эсгий урлалын ховор дурсгалд багтана. Энэ олд­ворын онцлох зүйл нь эсгий дээрх Хүннүгийн уламж­лалт хээ, угалз юм. Эсгий урлалд  Төв Ази тэр дотроо түрэг хэлтнүүдийн соёлын уламжлал хадга­лагдсан гэж үзэж ирсэн. Гэтэл энэ олдвор нь дээрх үзэл, ба­римтлалыг үгүйс­гэж Мон­го­лын эзэнт гүр­ний үед Хүннүгийн эсгий ур­лал, хээ угалз, зээг тавьж оёсон технологи тэр чи­гээрээ байсныг нотлох анхны биет болж байгаа­гаар чухал юм. Монголын эзэнт гүрэн, Их Монгол улс, хуучин Алтан ордны улс Ижил мөрний сав газар, Юань улсын нутагт ийм олдвор тохиолдож байгаагүй. Тэгэхээр эрдэм шинжилгээний түлхүүр  олдвор гэж үзэж байна. Олдворыг урьдчилсан байд­лаар XIV зууны үеийн мон­гол хатны оршуулга гэж баттай хэлж болно. Ор­шуул­гын зан үйлээс чий будгаар будсан хагар­хай модон аяга дагал­дуул­сан байна. Ёроол­доо дөр­вөлжин үсгээр бич­сэн бичээстэй. Одоогоор ту­хайн аягыг хэрэглэж бай­сан хүний овгийн үсэг болов уу гэж үзэж байгаа.  Манай сургуульд хэл бич­гийн ухааны алдартай багш нар бий. Тухайлбал, Ш.Чой­маа багш байна. Энэ талаар хамтарч судла­хаар ярьж байгаа. Юуны өмнө олдворуудыг цэвэр­лэх, сэргээн засварлах нь чухал. Энэ чиглэлд Соёлын өвийн төвтэй хам­та­рна. Хатны шарилаас бог­таг малгай гарсан. XIII-XIV зууны үеийн дурсга­лаас бусдад нь байдаггүй ховор зүйл бол монгол эхнэр хү­ний өмс­дөг богтаг малгай. Богтаг малгай  тухайн олд­ворын он ца­гийг тогтооход чухал ач холбогдолтой байдаг. Баян-Өндөрийн Гозгор толгойн оршуулгаас улаан торгоор бүрсэн богтаг мал­гай гарсан. Харамсал­тай нь нутгийн иргэд малгайг эвдэж, урж хаясан байсан. Богтаг малгайн тухай бич­гийн сурвалж олон бий. XIII-XIV зууны үед мон­голд ирсэн гадаа­дын жуул­чид, бичгийн сур­валжта­нуудын бүтээл, хадны сүг зураг, монгол­чуудыг дүр­сэл­сэн агуй, сүм болон бурхны ханын зураг, перс номын зураг, хятад номын зураг, хүн чулуун хөшөө, булшнаас гарсан олдво­руу­дад богтаг малгайн тухай тэмдэглэсэн байна. 1254 онд Монголд ирсэн Вильгельм фон Рубру­кийн тэмдэглэлд “Эмэг­тэй­чүүд нь модны холтос хөнгөн эдээр хийсэн мал­гай өмсөнө. Энэ нь зүгээр л хүн гараараа урлаж болох бортаг бөгөөд нэг тохой урт, дотроо хөндий юм.  Дээрх баганын дөрвөлжин оройн голд оройвч суул­гаж, түүнээ өдний  сурвал­жаар хийсэн жижиг саваа буюу зэгс хатгадаг нь дээ­шээ нэг тохой урт болно. Түүний дээр тогосын өд хатгаж, хажуугаар нь зэр­лэг ну­гасны өдийг хатгаж чимэг­лэдэг. Морь унаж яваа хатдыг холоос хара­хад дуул­га өмсч жадаа гозолзуулсан баатрууд мэт харагдана гэх зэргээр олон талаас дэлгэ­рэнгүй мэ­дээл­сэн байдаг.

-Булшийг хөндөж, тоно­сон нь судалгаанд бэрхшээл учруулж байна гэж та хэлсэн. Тухайлбал, ямар саад учирч байна?

-Баянхонгорын Гозгор толгойн олдвороос гарсан үнэт зүйлийн нэг нь  маш ховор, дэлхийд ердөө хоёр­хон олдсон богтаг малгайн орой дахь өд хатгадаг суурь юм. Маш уран хийц­тэй.  Хуш модоор зорж, хар бэхээр хээ зурж чимэглэ­сэн. Хэрэв энэ дурсгалыг анх олж хөндсөн хүмүүс эвдэж, сүйтгээгүй байсан бол бид Чингис хааны үеийн монгол хатдын өмс­гөлийг тэр чигээр нь хад­галж үлдэх боломж бай­жээ.Тиймээс танай сони­ноор дамжуулан нийт мон­голчууддаа хандаж хэлэхэд  ийм зүйлүүд олдвол бит­гий эвдэж, сүйтгээч, ШУА, МУИС, Үндэсний музей зэрэг судалгааны байгууллагуудад мэдэг­дэж, өвөг дээдсийнхээ түүх, дурсгалыг хайрлаж, хамгаалаач гэж гуйж хүс­мээр байна. Учир нь би түрүүнд хэлсэн нутгийн иргэд оршуулгыг удаа да­раа хөндөж, сандаачсан учраас анхны байдлаа алдсан гэж. Оршуулгын зан үйлийг анхны байд­лаар нь эрдэм шинжилгээ­ний судалгаа хийж, ба­римт­жуулж авахад түүхэн олдворын үнэ цэнэ оршиж байдаг. Тэнд хутга хийсэн байлаа гэхэд хааш нь ха­руулж вэ, сам байвал шү­дийг нь хугалж хийсэн үү гээд  бүгд учир утгатай. Энэ нь түүхийн судалгаанд үнэт мэдээллийг өгдөг. Тухайлбал, Гозгор толгойн олдвороос мөн бурхны шашны Монголд дэлгэр­сэн түүхийн асуудлыг шинэ өнцгөөс харах бо­ломж гарч байгаа.  Богтаг мал­гайн оройд цог гэдэг чимэг­лэлийг баян язгуурт­нууд алтаар, бусад нь их төлөв сувдаар хэлхсэн галын дөл, суварга, галт шувуу, лууны дүрс  хийсэн байдаг. Энэ олдворынх зэсээр хийснээрээ онцлог. Хар балгасаас олдсон хув­цас захиалгын бичигт мон­гол хүн хувцас захиал­сан байдаг. Тэр дотор ууж, гутал, богтаг малгай хий­хийг даалгаад, тэр дотроо богтаг малгайд  юу, юу орох, хэдийг хийх вэ гэд­гийг нарийвчилж бичсэн гайхамшигтай дурсгал олд­сон. Мөн ОМ гэсэн брахмн үсэг бүхий  хоёр хонгио гарсан.ОМ гэсэн нь Юань гүрний үеийн төрийн бодлого  дэлхийг эзэлж нэгтгэх, Юань гүрэн дэлхийн эзэн байх гэсэн утга бүхий бичээс, нөгөө талаар ОМ гэдэг нь дэл­хий анх үүсэхэд гарсан чимээ  гэж ярьдаг. Бурхны шашны хурал, судар ном энэ үсгээр эхэлж бас дуус­даг. Хубилай хааны үед шашин, төрийг хослон явуулах хос ёсны сургаа­лаар дэлхийг засах үүд­нээс үзэл суртлын илэр­хий­лэл нь хувцас, уран  барилгын архитектурт хүр­тэл тусга­лаа олж байсан. 

Гозгор толгойн булш­наас танаар хийсэн чимэг­лэл хоёр олдсон нь мөн урд өмнө тохиолдож байгаагүй хэлбэр юм.  Зүүлт чимэг­лэл, эсвэл ээмэг маягаар хэрэглэж байсан аль нь болох хараахан тогтоог­доогүй. Мөн эмэгтэй­чүү­дийн гоо сайхны хэрэгсэл болох толь олдсон. Шороон булшинд хийхэд хүрлээр хийсэн толь зэвэрч мэдэг­дэхгүй болдог. Гэтэл энэ  толь гялалзсан, бараг нүүр харагдахаар их сайхан хадгалагдсан. Булшнаас гарсан бас нэг ховор дурс­гал нь дэлхийд анх удаа олдож буй богтаг малгайн шанаавчны сүйх юм /ши­рэн дээр сувдаар хэлхэж оёсон ромбо хэлбэртэй сүйх бараг бүтнээрээ бай­гааг харуулав/. Шороон булшнаас  олдоход их тө­лөв ялзарч муудсан байдаг бол энэ тохиолдолд бараг хэвээрээ шахам байлаа.

-Сүүлийн үед булш, бунханг  тонож дээрэмдэх  явдал их гарах болж. Гэтэл оршуулгад хийсэн зүйлүү­дийг амьд хүн хэрэглэх  боломж байдаг уу?

-Булшнаас амьд хүн хэрэглэх эд зүйл огт га­рахгүй. Энэ тухай Б.Рин­чен гуай 1965 онд Фран­цын сэтгүүлчид ярилцлага өгөхдөө “Бөөгийн шашин өвөрмөц онцлогтой. Ямар онцлогтой вэ гэвэл, Мон­голын нийгмийн анги, давхарга бүр нь өөртөө тохирсон тус тусдаа эз­нийг шүтдэг байсан. Үхсэний дараа хүүрнээс сүнс нь дэгддэг. Олон янзын сүнс гардаг. Өрхийн тэргүүлэгч үхэхэд түүний сүнс өрхийн тэргүүлэгч хэвээрээ байж, овог, айм­гийн тэргүүлэгч үхэхэд сүнс нь харъяат овог, аймаг­таа үлдэж, урьдын адил захирч байдаг. Ан­чин, гөрөөчин хүний сүнс ч мөн адил тэр хэвээрээ өөрийн агнадаг амьтны  сүнсийг алсаар л байдаг. Ийнхүү  амьд амьтныг төдийгүй эд юмсыг хүртэл сүнстэй гэж үздэг. Бүр өдөр тутмын ахуй амьд­ралд хэрэглэдэг зүйл тө­дий­гүй, хөдөлмөрийн ба­гаж зэвсэг хүртэл тодорхой эзэн сүнстэй гэж үздэг. Та надаас амьгүй юм хүртэл сүнстэй гэж байна уу гэж асуувал “Тийм” гэж ха­риул­на. Монголчууд  хү­нийг оршуулахдаа хэрэг­лэж байсан эд юмстай нь оршуулдаг. Тэгэхдээ эв­дэж, хэмхлээд амьд хүн хэрэглэх аргагүй болгож булшинд хийдэг. Үүнийг санамсар­гүй тохиолдол гэж үзэж болохгүй. Тэр хүн үхэхэд хүүрнээс сүнс нь салж байгаа бол эд юмсыг ор­шуулахдаа хагалж, хэм­хэлж сүнснээс нь салгаж байгаа хэрэг юм. Түүнээс хойш тэр хүн аяга бус аяганыхаа сүнсийг хэрэг­лэ­дэг учраас хагалж хамт оршуулдаг. Эхнэр хүн нас барахад хайч, зүүг, цэрэг хүн үхвэл илд бамбайг, ноён хүн үхвэл морь, но­хой, сайн зарцыг гэх мэт­чилэн амьддаа хэрэглэж байсан зүйлээ булшин дотроосоо олж хэрэглэг гэж  тэдгээ­рийг хамт ор­шуул­даг бай­жээ” гэсэн байдаг. Үе, үеийн оршуул­гын зан үйл, хэв шинжээс он цагийг судалж тогтоо­дог. Мөн залуу, хөгшин, дунд насны гэсэн ялгааг гаргадаг. 

Булшинд хийсэн эд зүйл дандаа нөгөө хүний хойд насанд зориулж, эрт­ний хүний нөгөө ертөн­цийн үзэл, ойлголтын дагуу  юмыг  эвдэж хийдэг. Энэ нь түүхийн судалгаа­ны хувьд үнэлж баршгүй ач холбогдолтой  судалгаа­ны материалд тооцогддог. Гэтэл тэдгээрийг эвдэж, сүйтгэж байгаа нь харам­салтай. Гэхдээ  орон нутагт байгаа түүх, соёлын үнэлж баршгүй ховор дурсгалыг  шинжлэх ухааны байгуул­лагуудад мэдэгдэж, үнэт ховор дурсгалын сан хөм­рөгийг баяжуулсан сайхан жишээнүүд ч бас бий. 

-Булш, бунхан, тэр дотроо Баянхонгорын Гоз­гор толгойн олдвор шиг агуйд нутаглуулсан хадны ор­шуулга ямар онцлогтой вэ?

-Монголчууд, тэдний  өвөг дээдэс эрт үеэс үхэг­сэдээ оршуулахдаа шари­лыг газар нүх малтаж булш­лах, байгалийн бэлэн агуй, хонгилыг ашиглах, ил тавих, эсвэл газар доор гэр барьж бунхлах, чан­дар­лах зэрэг олон хэлбэ­рийг ашиглаж ирсэн. Ийм дурсгал Монгол орны нут­гаас нэлээд илэрч олдож, судлагдаж байгаа. Манай орны хуурай, сэрүүн уур амьсгалд эртний хүмүү­сийн зэр зэвсэг, эдлэл хэрэглэл, гоёл чимэглэ­лийн зүйл болоод  тухайн үеийн хүмүүсийн дүр төрх, бие бялдар ямар байсныг тэрхүү эртний хүн судла­лын олдворуудаас судалж, нарийн мэдээллүүдийг авах  боломжтой.  Харам­салтай нь тэдгээрийг сүү­лийн үеийнх гэж ойлгож, судлахад төдийлөн анхаа­рахгүй явж ирсэн. Нөгөө талаас эзгүй зэлүүд газ­раас их төлөв хүн, амьтны хөлөөр санамсаргүй байд­лаар олж гаргах, улмаар  анхны байдлыг хөндөж, эвдэж сүйдсэн явдал гарч байсан. 1990-ээд оны дунд үеэс зөвхөн хадны булш төдийгүй, орон нутагт бай­гаа эртний түүх соёлын дурсгал, хот балгадын туурь, булш, бунхныг дур зоргоор ухаж сүйтгэх, тонох  явдал газар авч байна. Тухайлбал, Баян­хонгор аймгийн нутагт хэдэн жил дараалж ган зуд болсны улмаас нутгийн иргэд  нэг хэсэг хөгшин, залуугүй хүрз барин  булш, хиргэ­сүүр ухсан байна. Тааралд­сан булш хиргэ­сүүрийг толгой дараалан ухаж хөнд­сөн нь судал­гааны явцад анзаарагдсан.

-Хадны оршуулга Мон­голд хэр олон байдаг вэ?

-Одоогоор мэдэгдэж буй, судлаачдын олж тогтоосон хадны оршуулга  70 гаруй бий. Монгол орны уул хадтай бүс нутагт бай­даг. Тухайн үед тэдгээрийг  тодорхой хэмжээгээр нуу­цалж оршуулсан. Манай улсад  1924 оноос хадны дурсгалыг анх судалж эхэл­сэн. Тухайлбал, Өм­нө­говь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Гурван зээр­дийн агуйд хатмал шарил байсныг тухайн үед шинж­лэх ухааны хүрээ­лэнд урилгаар ажиллаж байсан Оросын эрдэмтэн А.Букевич олж авчирч улсын төв музейд шил­жүүлсэн нь одоо хүртэл хадгалагдаж байдаг. Энэ судалгаа  ерөнхийдөө 1990-ээд оны сүүлч 2000 оноос эрчимжсэн. Эдгээ­рийн он цаг тогтоосон байдлаас үзвэл, одоогоор мэдэгдэж буй хамгийн эртний оршуулга  МЭӨ V зууны үед, хожуу үеийнх нь XVII зууны эхэн үед хамаарна. Гэхдээ энэ оршуулгын байрлал, зан үйлийн байдал тогтвортой байгаа нь Монгол орны нутагт, нүүдэлчдийн дунд удаан хугацаагаар оршиж ирсэн гэж үзэх үндэслэл­тэй. Монголчууд “Ханан гэрээсээ холдож, хадан гэртээ очлоо” гэж ярьдаг. Мөн “Монголын нууц тов­чоон”-д хадан оршуул­гын соёлын тухай мэдээл­лүүд байдаг. Тэгэхээр ха­дан оршуулга нь монгол  угсаатан болоод эртний нүүдэлчдийн соёлын нэг хэлбэр юм.

-Тэгвэл, Монголын говиос олдож буй хадны дурсгал буюу хатмал шарил бусад улс орнуудаас олдсон муммигаас юугаа­раа онцлог юм бэ?

-Баянхонгор аймгийн нутаг хуурай сэрүүн уур амьсгалтай говь цөлийн бүст оршдог. Хойгуураа Говь-Алтай аймаг, урдуу­раа Хятадын Шинжаан­тай хил­лэдэг. Шинжааны нутгаас олон хатмал ша­рил /мумми/ олдсон. Тэр бол дэлхий дахинд гай­хуулж байгаа олдворууд. Гадаадад АНУ, Европын холбооны улсуудад удаа дараа том үзэсгэлэн гар­гаж, олдво­руудыг олон талын мэргэ­жилтнүүд тал бүрээс судал­сан байдаг. Тухайлбал, тэнд 1800 жилийн үеийн хүмүүсийн өмссөн хувцас, эд өлгийн зүйл, идэж бай­сан хоол хүнсний зүйл, хөгжмийн зэмсэг тэр чигээ­рээ олд­сон. Маш олон жи­лийн настай. Тэр үеийн Чер­чень хүний 2 метр гаруй өндөр, европ төрхтэй хат­мал шарилаас эхлээд со­нир­холтой олдворуудыг ямар хоол, хүнс хэрэглэж байснаас эхлээд ямар хэ­лээр ярьж байсныг хүртэл судалсан байдаг. Манай улсын хувьд хадны дурс­галууд их төлөв тусгайлан занданшуулж хийгээгүй боловч байгалийн хуурай уур амьсгалын явцад хат­мал болсон байдаг. Энэ бол бидний өвөг дээдсийн дүр төрхийг судлахад маш ач холбогдолтой. Тиймээс тэр­хүү дурсгалуудыг эв­дүүлж сүйтгүүлэхгүй байх талаас ард иргэд, төр за­хиргааны байгууллагууд, хэвлэл, мэ­дээллийнхэн хамтарч ажил­лах хэрэгтэй байна. Бидний судалсан Баянхонгор айм­гийн Баян-Өндөр сумын нутаг Идрэнгийн нурууны хойд хэсэг Дунд нурууны цөл маягийн  хадтай уулар­хаг бүсийн Шүүт гэдэг газрын давстай агуйгаас олдсон монгол хатан, дөн­гөж төр­сөн хүүхдийн ор­шуулга Шинжааны дурс­га­лууд­тай эн зэрэгцэхүйц юм. Тухайлбал, нэхий өл­гийд өлгийдсөн Юань улсын үеийн дөнгөж төр­сөн хүү­хэд /хатмал шарил/ тэр чигээрээ хадгалагдсаныг оллоо. Аз болоход  булшийг хөндөж тоносон хүмүүс хүүхдийн ясыг тарааж ца­цаж хаяагүй байна. Нут­гийн иргэд хүнсэнд хэрэг­лэх давсаа тэрхүү Шүүтийн агуйгаас авдаг байсан. Давс авч байх явцад гэнэт хүний толгой гарч ирсэн тул тэр хавиар айл амьтан нутаг­лахаа больж дайжсан. Түү­нээс хойш хүмүүс очиж бул­шийг сүйтгэсэн гэж иргэд ярьж байгаа юм. Шүүтийн агуй  хэмжээ­гээр жижгэв­тэр, байга­лийн хувьд  бор­жин чулуу, элсэн зана­рын тогтоцтой, маш их өгөр­шиж хуу­райш­санаас нар салхины үйлчлэлээр гар­сан нүх сүв олонтой юм. Агуйг давсаар дүүргэсэн байсан эсэх эргэлзээтэй. Гэхдээ ямар ч гэсэн хадны оршуулга гэдэг нь тодор­хой байсан. 

-Судалгаа цаашид үр­гэлжлэх байх. Үр дүнгийн тухайд ямар бодолтой байна?

-Эсийн болон генийн  судалгаанаас нэлээд үр дүн гарна гэж үзэж байна. Одоо цаашид эдгээр олд­ворыг яаж хадгалах вэ, олон нийтэд  хэрхэн сур­талчилж зөв ойлголт өгөх вэ, түүхийн дурсгалаа эв­дэж гэмтээхгүй байх талаас юу анхаарах вэ гээд олон асуудал бий. Бид судалгааны ажлыг дэм­жиж тусласан МУИС-ийн Нийгмийн шинжлэх ухааны сургуулийн захи­рал, доктор, профессор Г.Эрдэнэбаярт талархаж байгаа. Мөн манай сур­гуулийн захирал С.Төмөр-Очир гуай ихээхэн дэмж­сэн. Манайх цөөхөн ар­хеологичтой. Энэ чиглэлд судалгаагаа түлхүү хөг­жүүлж, улс орны нэг нүүр царай болгох ёстой. Уул уурхай хөгжиж, мөнгөний хойноос улайрах явдал ариун нандин гэх зүйлгүй болгож байгаа энэ үед түүх, соёлоо аварч үлдэх­гүй бол хэдхэн жилийн дараа бусдаас ялгарах юу ч үгүй болж, үнэт зүйлсээ гээж, улс орон мөхөх аюулд ойртоно. Тэгэхээр энэ аюулаас сэрэмж­лэ­хийн тулд бүх хүн хамтарч ажиллах ёстой.