Энэ тухай бараг 20 жил ярьчих шиг боллоо. Хууль нь батлагдаад 10 дахь жилийн “ой”-тойгоо золгож байна. Мөн ч их хугацаа даа, галав юүлсэн ч хүрэлцэхээр. Монголын хөгжлийн нэг хөдөлгүүр хэмээн тооцож, хуультай л болчихвол мөнгө хөрөнгө урсаад ороод ирнэ гэсэн хөнгөн мөрөөдөл дагуулж байсан Чөлөөт бүс маань гэвч чөдөрлөгдчихөж. Хуультай бол хуультай, газартай бол газартай байтлаа байран дээрээ эргэцэж бараг мартагдах дээрээ тулаад байгаа гэвэл хэтрүүлэг болмооргүй санагдаад байна. Яахав, хайс хатгаж хашаа барьсан гэх байх л даа. Бас дүрэм журмаа гаргасан, мастер төлөвлөгөө хийсэн гэхчлэн ярьдаг л юм. 2009 онос эхлэн тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж эхэлсэн болохоор энэ байтугай ажил амжуулалгүй яахав.

Улсын төсвөөс оруулж байгаа хөрөнгийг ерөнхийд нь бодлогоор “Алтанбулаг” чөлөөт бүсэд зориулж байгаа болохоор тэнд  худаг, замын ажил гээд хийж байгаа ганц нэг юм бий. Харамсалтай нь энэ бүхэн мөнөөх хуульчилж баталсан чөлөөт бүсийн мөн чанарыг даанч илэрхийлж ча­дах­гүй. Цаг хугацаа талаас нь тооцохоор өдийд чөлөөт бүсүүд жинхэнэ утгаараа ажиллаж жигдэрчихсэн баймаар санагдаад байгаа юм.

Чөлөөт бүс бол эдийн зас­гийн маш том боломж гэдэг нь маргаангүй. Учир нь  “Чөлөөт бүсэд татварын хөнгөлөлт­тэй нөхцөл, аж ахуйн нэгжийн бүрт­гэлийн хөнгөвчилсөн жу­рам, шалган нэвтрүүлэх хял­бар­чилсан горим үйлчилнэ.  “…хилийн чанадаас чөлөөт бү­сэд оруулах, чөлөөт бүсээс хилийн чанадад гаргах бараанд тарифийн бус хязгаарлалт тогтоохгүй” гээд хуульчилсан байгаа. Тийм болохоор бизнес эрхлэгчдийн хувьд алтан бо­ломж байж таарна. Гэвч аливаа үйл ажиллагааг явуулах орчин гэж бий. Хууль зүйн орчин нь хэдийнэ бүрдсэн атлаа байр савнаасаа эхлээд боломж нөхцөл нь одоо хүртэл бүрдсэнгүй.

Биднийг мунгинаж байх хооронд дэлхийн олон орон чө­лөөт бүсийг жинхэнэ номоор нь цэцэглүүлж бай­на. Үүнийг тодруулах үүднээс ганц нэг тоо баримт дурдья. Дэлхийн 120 оронд  эдүгээ 3000 гаруй чөлөөт бүс ажиллаж байгаа гэсэн мэдээлэл байна. Эдгээрт нийтдээ 600 тэрбум ам.долларын экспортын бараа эргэж, 50 сая хүнийг ажлын байраар хангажээ. 

Монгол Улсын хойд хилийн дагуу гэхэд л  ОХУ-ын Буриад, Эрхүү, баруун талд Алтайн хяз­гаар гээд хил тойрсон чөлөөт бүсүүд үйл ажиллагаа явуулж байна. Манай хоёр хөрш бол  тэртэй тэргүй том шүү дээ, бидэнтэй яаж зүйрлэх юм гэж биеэ өмөөрөх. Тэгвэл хамгийн ойрын жишээ Хойд Солонгос байна. Энэ орон эдийн засаг нь сул дорой, хүнсний хомсдолтой. Хэдий тийм ч умардууд эдийн засгийн чөлөөт бүс байгуулж, тэндээсээ алтан бороо асгаруулж байгаа. Үүнийг зарим хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл “Коммунист Солонго­сын капиталист эдийн засаг” хэмээн нэрлэсэн байна билээ. Улс төрийн бодлогоосоо шалт­гаалан чөлөөт бүс нь цаашдаа Умардын эдийн засгийг капи­талист болгох юм биш биз гэсэн болгоомжлол цухалздаг бололтой юм. 

Тус улсын Ражин Сонбонгийн эдийн эдийн засгийн чөлөөт бүс гэж бий. Нийтдээ 750 шахам ам дөрвөлжин км талбай эзлэн орших энэ чөлөөт бүс тус улсын хамгийн зүүн хойт хэсэгт, Орос Хятадын хилийн заагт оршдог. Эдийн засгийн өсөлтийг  хангах, гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах зорилгоор байгуулсан энэ чөлөөт бүс үүргээ тун чамбай гүйцэтгэж байгаа гэх мэдээлэл байдаг. Тухайлбал, энд Макаочууд казино байгуулж,  ОХУ, Хятадын олон компани үйл ажиллагаа явууулж байгаа ажээ. Түүнчлэн Хойт болон Өмнөд Солонгосын анхны хамтарсан “Chilbosanmeri” хувьцаат нийгэм­лэг Сонбонгийн чөлөөт бүсэд албан ёсоор бүртгэлтэй.  Одоо Хятадын хөрөнгө оруулагчид Расо­ноос Хятад руу чиглэсэн авто зам барьж байгаа бол Оросууд төмөр замын ажлыг эхлүүлээд байна. Энэ бол Транс Сибирийн төмөр замын нэг хэсэг болно. Нэг үгээр тэнд ажил өрнөж, амьдрал буцалж бай­на. Ражин Сонбонгийн чө­­лөөт бүс БНАСАУ-ын Га­даад эдийн засгийн хамтын ажил­ла­гааны хорооны харьяанд бай­даг бөгөөд энэ хорооны урил­гыг хүлээн авсан гадаадын хөрөнгө оруулагчид элдэв тө­вөг чирэгдэлгүйгээр үйл ажил­лагаагаа явуулдаг байх жи­шээтэй. Юутай ч умардууд эдийн засгийнхаа тодорхой хэсгийг чөлөөт бүсээрээ дэмжиж байгаа юм байна. Бидэнд ойрхоны ийм жишээ байна.

Монголд чөлөөт бүсийг ху­дал­дааны болон аж үйлд­вэр, хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлал үйлчилгээний, эдийн зас­гийн гэсэн хэлбэртэйгээр байгуулахаар хуульчилсан бай­гаа. Чөлөөт бүс бол жинхэнэ утгаараа ашиг орлогоо ахиу­лах, шинэ технологи, ноу хау нутагшуулах татгалзахын ар­га­гүй сайхан боломж гэж ойл­гож болно. Эдийн засгийн тааламжтай орчин бий болгос­ноор импортыг орлосон мөн экс­портыг нэмэгдүүлсэн нэ­мүү өртөг бүхий бүтээгдэхүүн үйлд­вэрлэнэ. Ийм боломжийг бид олон жил алдаж байна гэсэн үг. Их санасан газраа ес байтугай хоног хоосон хоночихоод байна. Монгол Улсын Засгийн газрын 2008-2012 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ар­га хэмжээний төлөвлөгөөнд “Алтанбулаг” худалдааны чө­­лөөт бүсийн үндсэн дэд бүт­цийг цогцоор шийдвэрлэж, Замын-Үүд эдийн засгийн чө­лөөт бүсийн дэд бүтцийг орон нутгийн төлөвлөгөөтэй уялдуулан хөгжүүлэх тухай тус­гасан. Төлөвөлөж байгаагаар бол Алтанбулаг болон Замын-Үүдийн чөлөөт бүсийн дэд бүтцийн төсөл энэ оны сүүл, 2013 оны эхэнд бүрэн хэрэгжиж дуусах учиртай. Үнэн бол сайхан л байна. Тэгвэл хөрөнгө оруулагчдаа татах л үлдэнэ. Сайн дэд бүтэцтэй болоод авбал хойд урд хоёр хөршид маань хязгааргүй том зах зээл  нь бэлээхэн байж байна. Чөлөөт бүсийн мөрөөдөл үргэлжилсээр л.