90-ээд онд олон хүн монгол туургатан нутаг дэвсгэрээр нэгдэх боломжгүй болсон гэж үзэж байсны нэг нь би юм. Тиймдээ ч хүн амаар нэгдэх нь зүйтэй гэж үзэж, 2001 онд уугуулшууллын үзэл санаатай үгүүлэл, 2005 онд уугуулшууллын хуулийн төсөл нийтлүүлж, 2006, 2007 онд төрд өргөн барьж, 2007 онд оросоор орчуулан нийтлүүлэх зэргээр явж иржээ.

Гэхдээ Монгол улсын нутаг дэвсгэр өөрчлөгдөж болно гэж бодож байв. Жишээ нь, нутаг солилцсоны дүнд далайд гарцтай болъё гэж бичсэн нь буй. Улсынхаа нутаг дэвсгэрийг тэгш хэмтэй, эвтэйхэн гоё хэлбэртэй гэж бахдагсад тохиолддог. Харамсалтай нь энэ нь гадны түрэмгийллийн үр дүн юм. Ар Монголын нутаг дэвсгэрээс 1921 (1944 ч гэж болно) онд ЗХУ Тагна Урианхайг, 1915 онд Хятад Шар сүмийн Торгуудыг тасчин авсан билээ л.

Тэгвэл өнөөдөр нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байна. Хөрш улсуудад ардчилал, өөрчлөлтийн давалгаан, үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөн (ҮЭЧХ) хүчтэй болж байна. Энэ бүхэн нь, бусад монголчууд бидэнтэй нутаг дэвсгэрээр нэгдэх боломжийг гаргаж магадгүй боллоо.

Үүнд бид бэлтгэлтэй байх нь чухал юм. Өнөөгийн бүх монголчуудын соёл, нийгэм, хөгжил, мэнталитэт, статус ялгаатай. Мөн засаг захиргааны нэгжийнх нь нутаг дэвсгэрт өөр үндэстэн олноор амьдарч байна. Их хэмжээний энэ ирмэл хүн ам үндэсний аюулгүй байдалд (ҮАБ) сөрөг нөлөө үзүүлнэ гэдэг нь ойлгомжтой. Тэгэхлээр шууд л тийм ийм аймаг гэж данслан нэгтгэнэ гэвэл дэндүү энгийнээр төсөөлсөн хэрэг болно.

Сүвэрэн улс, автономийн статустай байснаа түүнийгээ бууруулан, хөдөөний аймгийн статустай болгохыг газар газрын монголчууд тэр бүрий зөвшөөрөхгүй. Шилжилтийн үе шатуудгүй байх аваас, соёл төлөвшил, хөгжил дэвшил, нөхцөл байдлын зөрүүнээс болж ямар ч зөрчил үүсч болно.

Ар Монголын бидний хувьд иймэрхүү яриа уран зөгнөлийн мэт санагдаж болох нь ард түмний эсрэг дэглэмийнхний үйл ажиллагаанаас үүдсэн хэрэг. Тэдний суртал ухуулгад мунхраагүй хилийн чанадын монголчууд маань эрүүл ухаанаар, бодтой хандаж, ирээдүйн Нэгдсэн Монголын талаар эргэцүүлэн тунгааж ирсэн юм билээ. Жишээлэхэд, холбооны улс байгуулна гэж нэлээд хэлдэг. Хамтдаа тэр улсыг төсөөлөөд үзэцгээе!

Хилийн чанадын монголчуудын ҮЭЧХ-ий зүтгэлтнүүдийн дунд, ирээдүйд: одоо бүрэлдэхүүнд нь байгаа улсынхаа холбооны сүбект байна, тэр улсынхаа цөөн тоот үндэстнүүдтэй нийлж холбооны улс байгуулан тусгаарлана, бие дааж автономи (сүвэрэн) улс орноороо тусгаарлана, Монгол улстай унитар (холбооны бус) зарчмаар нэгдэнэ, фэдэраци, конфэдэрацийн буюу холбоот улсын зарчмаар нэгдэнэ гэсэн байр сууриуд байдаг. Фэдэрацийн зарчмыг дэмжигсэд хамгийн олон нь юм.

Нэг гол шалтгаан болгож ирмэл хүн амыг (колонистууд) дурддаг. ҮЭЧХ эрчимжих, ялах, гүнзгийрэн хэрэгжих явцад колонистуудтай холбогдсон ямар ч асуудал гарч болно гэдэг. Тэр колонистууд, холбогдох асуудлуудыг Монгол улстай нэгтгэмээргүй байна, мэтрополи, импэрийн болзошгүй аюул эрсдэлт үйл явдлуудад Монгол улсыг татан оролцуулмааргүй байна гэдэг.

Юутай ч атугай, эхлээд тусгаар тогтноход хүрэх юм. Учир нь тусгаар тогтносон улсууд холбоот улс байгуулах олон улсын жишиг буй. Түүнээс бус, өөр улсын хэсгийг өөртөө нэгтгэн холбоот улс байгуулна гэж үгүй.

Тусгаар тогтнолын асуудалтай зэрэгцээд колонистуудын асуудал шийдэгдэх учиртай. Тэднийг зааглах уу, үгүй юу, зааглавал яаж зааглах вэ. Хэрэв ҮАБ-д аюул учруулахаар олон колонист байвал зааглахаас өөр аргагүйд хүрэх билээ. Тэдний бөөгнөн суусан нутгийг улсынхаа нутагт хамруулахгүй байж болно. Мөн автохтон, колонист хүн амын холбоот улсыг (конфэдэраци) сэцэссийн эрхтэйгээр байгуулж, цагийн байдлаас шалтгаалан сэцэссийг хэрэгжүүлэх замаар зааглаж болно.

Унаган нутгаа алдана гэдэг харуусалтай ч, тийм аргагүй алхам хийсэн олон тохиолыг түүх мэднэ. Хүн ам, нутаг дэвсгэр солилцох, анклавжуулах, шилжүүлэн суурьшуулах зэрэг арга замыг эрэлхийлэх хэрэгтэй. Эдгээр арга зам боломжгүй байх нөхцөл ч бас бүрдэж мэднэ.

Хилийн чанадын монголчуудын маань нутаг дэвсгэр өргөн уудам тул, колонистууд харьцангуй бага талбайд бөөгнөн суусан байдаг юм билээ. Тиймээс их нутаг, баялаг алдагдахгүй байх боломжтой.

Хэрвээ колонистууд ҮАБ-д аюул учруулахааргүй тоотой бол монголчуудын шинэ тусгаар улсын доторх автономиор зааглах юм уу, зааглахгүй байж болох юм.

Ийнхүү тусгаар тогтнож, колонистын асуудлыг шийдвэрлэсний дараа, фэдэрациа байгуулах нь зүйтэй. Зарим хүн “Юун тусгаар тогтнол вэ?” хэмээн гайхаж магад. Импэри задрахад шууд тусгаар тогтнож болно. Импэри ардчилагдахад, сэцэссийн (бүрэлдэхүүнээс гарах) эрхтэйгээр статусаа дээшлүүлж, улмаар энэ эрхээ эдлэн тусгаар тогтнож болно. Ийм прогноз хийж болохуйцаар, нөхцөл байдал өөрчлөгдөж байна.

Холбоот улс нь фэдэраци, конфэдэраци гэж байх бөгөөд, фэдэраци нь аль болох нэгдэж нягтрах чиглэлээр байгуулагддаг (импэри хүчээр, хуурмагаар байгуулаагүй бол), конфэдэраци нь заавал тийм зорилгоор байгуулагдах албагүй, тарж бутрах нь түгээмэл. Өнөөдөр дэлхийд олон фэдэраци байна, конфэдэраци үгүй гэхэд болно. Хамгийн сүүлийн үед байгуулагдсан Серб-Черногор, Чех-Словак зэрэг конфэдэрацийг л санагтун. Швейцарийг конфэдэраци гэдэг, эхэндээ жижиг овог аймгууд харийн түрэмгийлэгчидтэй хүч хамтатган тэмцэх гэж конфэдэраци байгуулсан ч, түүхэн тун ховор тохиолоос болж, ойртон нягтарч, олон үндэстний фэдэраци болон хувирчээ.

Конфэдэрацийн гишүүн сүбектүүд олон улсын хууль-эрх зүйн бие даасан гишүүн байж болдог. Амэрик-Пуэрто Рико, Орос-Беларусийн жишээ буй.

Монголын фэдэраци нь яваандаа унитар улс болон зорилготой байх болно гэж бодож байна. Нэгэн ардчилсан үндсэн хуульд захирагддаг, төрийн эрх барих дээд байгууллагуудын: холбооны, сүбектийн гэсэн хоёр төвшинтэй, сүбектүүд тухайн үеийн онцлогтоо зохицсон хууль, улс төрийн бие даасан байдлуудтай, мөн өөрийн иргэнчлэл зэрэг сүвэрэнитэтийн атрибутуудтай байж болно. Гэхдээ сүбект гадаад улс төрийн харилцааны сүбект болж болохгүй, сэцэссийн эрхтэй байж боломгүй. Фэдэраци, конфэдэрацийн нэг гол ялгаа нь сэцэссийн эрхтэй, эрхгүй гэдэгт байдаг (гэхдээ фэдэраци сэцэсситэй, конфэдэраци сэцэссигүй ч байх тохиолдол бий, Монголын холбоот улсад сэцэсси байж боломгүй ч,  буй болгох шаардлага гарч ч болно).

Монголын фэдэрацийн сүбектүүдийн хууль-эрхзүйн статус нь ассиммэтрик буюу, төвшингийн ялгавартай байх болов уу. Фэдэрацийн гишүүн сүвэрэн улсууд дотор автономи, тэр автономи дотор ч автономи байж болох юм. Сүбектийн сүвэрэн статусын тухайд гэвэл, нэгэнтээ сүвэрэн статустай байгаа улсууд түүнийгээ бууруулан автономи болгохыг зөвшөөрнө гэдэг эргэлзээтэй (жишээ нь Монгол улсын иргэд Ар Монголын автономит улс болохыг зөвшөөрөх үү дээ). Харин хилийн чанадын монголчуудын сүвэрэн-сүбект улс дотор ирмэл хүн амын, үндэсний уугуул цөөнхийн автономи байж болно.

Холбооны сүбект үүсэх зарчим нь газар нутгийн (сүвэрэн улсуудын хил нь өөрчлөгдөхгүй), угсаатны (сүвэрэнитэт доторх автономи), мөн холимог шинжтэй байж болно.

Холбоот улс гэрээний үндсэн дээр байгуулагдах агаад (өөр байгуулалтай улс шинэчлэгдэн зохион байгуулагдаж байгаа бус, тусгаар тогтносон улсууд нэгдэж байгаа тул), гэрээгээ сайн байгуулах тусам улс-үндэстнийг байгуулах явц сайн бүтэх болно.

Сүвэрэн улсууд, автономиуд өөрсдийн хууль тогтоох байгууллагатай байх нь зүйн хэрэг. Холбооны парламэнт хоёр танхимтай байж, дээд танхимд холбооны чанартайгаар сонгогдсон гишүүд, дэд танхимд орон нутгийн элч төлөөлөгчид чуулна. АНУ-ын сэнат, төлөөлөгчдийн танхимаас бүрдэх конгрэссийн жишээ буй.

Өнөөдөр дэлхийд олон холбоот улс байна. Учир нь эхнээсээ үндэстэн-улс болж оршиж ирсэн тохиол нэн цөөн юм. Олон үндэстний улс байж төлөвшсөн, эсвэл үндэстэн хожуу нэгдсэн тохиолдлууд давамгайлдаг. Энэ нь холбооны улс үүсэх үндэс болох нь түгээмэл. Нэг үндэстэн нь хүн амын дийлэнхийг эзэлсэн, нэг үндэстэн дийлэнх болоогүй, нэг үндэстний ч холбоот улсууд байна.

Монгол бол сүүлийн хэлбэрт нь багтах холбоот улс болохыг эрмэлзэх хэрэгтэй юм. 11, 19, 21, 45 оны монгол үндэстэн нэгдэх боломжуудыг харахад фэдэрацийн зарчим дутагдсан шиг санагддаг.

1911 онд Нийт Монголыг Орос, Япон хоёр нөлөөний хүрээндээ хуваачихаад (1907) байлаа. Хэрэв аль аль улсын дэмжлэгтэй бүс нутгуудын холбоот улс байгуулагдсан бол яах байв? Чин улсыг тусдаа улсууд болгож задлалгүйгээр тэд нөлөөний хүрээндээ хуваагаад байцгааж л байсан шүү дээ. Тэр хоёр улс өөр өөр үзэл сурталтай болоход холбоот улс задарч, Зөвлөлтийг дагасан, Японыг дагасан Монгол улсууд болох байсан байж мэднэ. Гэвч дэлхийн дайны дараа ахин нийлж (ЗХУ-ын ивгээл дор) болох л байсан бус уу. Гэтэл Богд хаант унитар улсыг байгуулж, Оросыг түшиглэх болоход Япон эсэргүүцэж, эхнээсээ нэгдэх нь бүтэлгүйтэж эхэлжээ.

1919 онд Буриад, Барга, Өвөр Монгол, Ар Монголынхон нэгдэх санааг талархсан ч, аль аль нь өөрсдөө ноёрхсон унитар улс байгуулахыг эрмэлзэн зөрчилдөж, бүр баргуудтайгаа байлдах, эрх мэдлийг Ар Монголд оноолгүй хувааж авах зэрэг явдал гарч, мөн эхнээсээ бүтэлгүйтэж байжээ. Хэрэв дөрвөн улсаас бүрдсэн фэдэраци байгуулна гэсэн бол ийм их зөрчил үүсэхгүй байв л. Тэр үед Японыг түшиглэн Нэгдсэн Монголоо байгуулаад авсан бол хожим Зөвлөлт хүчирхэгжиж, Япон доройтлоо ч, Монгол улсын асуудал өнөөгийнхөөс өөрөөр эргэх байв.

1921 оны хувьсгалын дараа Төв Монголд монголчуудыг нэгтгэх плацдарм буй болов. Тэгэхэд, нийт монголчуудыг нэгэн коммунист үзэл суртал, социалист байгуулалд хамруулан ижилсүүлж, унитар улсад нийлүүлэх үйл ажиллагаа ЗХУ, Коминтэрнийн дэмжлэгтэйгээр явагаж байжээ. Хэрэв фэдэраци байгуулна, бүс нутгуудын онцлогийг харгалзана гэсэн бол уг үйл ажиллагаа илүү их амжилт олох байв. Зарим монгол улс орнууд дахь зөвлөлт маягийн нийгэм бусад монголчуудыг болгоомжлон сэрэмжлэхэд хүргэж байсан тул, хилийн чанадад хангалттай өргөн дэмжлэгийг олохгүй байлаа.

1945 онд боломж гарахад “Монголын Сталин” Чойбалсан жанжнаар толгойлуулсан унитар улс байгуулах санаа Улаанбаатарт ноёлж байв. Харгис жанжин, хэрцгий нийгмийг (ийнхүү ойлгогдохоор сурталчилгаа хилийн чанадад их хийгдэж байв) шууд дагах уу, тусгаар тогтнож өөрийнхөөрөө улс гэр байгуулах оролдлого хийх үү, Мао нарын амлаж буй “олон үндэстний диваажинд” ороод үзэх үү гэсэн бодол өмнөд монголчуудын толгойд эргэлдэж, санал хувааж байв. Хэрэв холбоот улс байгуулъяа гэсэн бол тэгж санал хуваагдах байсан уу, үгүй юу.

Түүхэнд хэрвээ гэж байдаггүй юм, их гүрнүүд л бүхнийг шийднэ шүү дээ гэх хүмүүс байдаг. Их гүрнүүд хамаг бүхнийг шийддэг юм бол, яагаад колонийн систэм нуран унасан юм, бодоод үз. Яагаад расизм, апартэид буруушаагдан, албан ёсны бодлогуудаас нь хасагдав. Яагаад их гүрнүүдийн хүссэн бүхэн биелэхгүй байна вэ? Яагаад гэвэл их гүрнүүд ид шидтэнгүүдээс бус, эгэл хүмүүсээс бүрддэг, их гүрнүүдэд ч хязгаар, сул тал байдаг. Их гүрнүүд бага улсуудаас цөөн наслах нь олонтаа.

Түүхийн хувьд ч хэрвээ гэж ярьж болно. Хэрвээ ингэсэн бол, ингээгүй бол гэж ярьж байж л түүхээс сургамж авна. Хэрэв бага үндэстэнд сонголт байхгүй, их гүрнүүдийн хүсэл зоригоор л хамаг юм болж ирсэн гэх аваас, хэзээ ч ямар ч сонголт гарч ирэхгүй. Гэтэл хүний малаас ялгарах шинж бол сонголт. Хүн сонголтын төлөө байх ёстой. Сонголтгүй мэт боллоо ч, сонголттой байхын төлөө тэмцэх ёстой. Бидэнд сонголт бий, сонгох ч болно. Фэдэраци гэлгүйгээр, унитар улс байгуулах аятай таатай боломж бүрдчих ч юм билүү, хэн мэдлээ.

Эцэст нь Монгол улсын төрд болон, монголчууддаа:

• Алсын хараатай монгол туургач стратэгийн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлдэг байх;
• Монгол туургатан газар нутгаар нэгдэх боломжийг судлан тодорхойлох;
• Тийнхүү нэгдэхэд тал бүрийн бэлтгэлтэй байх;
• Нэгдэх, холбооны улс байгуулагдахыг бүхий боломжоороо дэмжих;
• Энэ чиглэлээр бүх монгол туургатнаараа хамтран ажиллах;
• Дэлхийн шударга улсууд, байгууллагууд, зүтгэлтнүүдээр дэмжүүлэх ажил өрнүүлэхийг уриалж байна!