Өнгөрдөг баасан га­ригт Ерөн­хий сайд С.Бат­болд хамаг ажлаа хойш нь тавьж малчин О.Бям­ба-Очирынд очлоо. Их л цом­хон баг дагалдуу­лахыг хичээсэн ч яаж ийгээд л арав гаран ма­шины цуваа болчих юм. Заавал байх ёстой хам­гаалалт, холбогдох яам, аймаг, сумын удирдлага, мэдээллийн хэрэгслийн төлөөлөгч гээд. О.Бямба-Очирынх энүүхэн баруун­тай Хустайн нурууны ард Молцог элсний Сэртэн гэдэг өвөлжөөнд хавар­жиж буй айл. Сайд айлд тавьсан аминыхаа малыг эргэж буй хэрэг биш нийт малчдыг төлөөлж эдний­хээр бууж мордож байгаа юм байна. Ерөнхий сайд ирнэ гээд урьдаас төдий­лөн их бэлдүүлэлгүй ба­раг гэнэт хотонд нь очиж байгаа нь илт байв. Малч­ных хот хороогоо яаран цэвэрлэж, бууз чимхэн, тогоо дүүрэн борцтой гурилтай хоол хийж, ав­дар­наасаа цагаан са­раар өмсдөг дээлээ гар­гажээ. Гэрийн эзэгтэй унинаас дүүжилсэн гар утас руугаа байн байн очиж зочид хаа явааг хэн нэгнээс тандана. Бидний хэдэн сэтгүүлч хэн гэдэг малчныд очих гэж бай­гааг мэдээд түрүүлээд буучихсан юм. Эднийх тийм ч олон малтай биш жирийн л нэг айл байв. Том хүүгийнх нь тусдаа гарсан ч саахалт болол­гүй хамтдаа өвөлжжээ. Цаашид ч хамтдаа байна гэж байгаа юм шиг  хоёр гэрийг нэгнийх нь ханыг ярж байгаад залгаад барьчихаж.

Төд удалгүй Ерөнхий сайд С.Бат­болд, Төв аймгаас сонгогдсон Н.Энхболд гишүүн, ХХААХҮЯ-ны төлөөлөгчид, Төв аймгийн хурлын дарга болон Аргалант сумын Засаг дарга нарын хамт ирцгээлээ. Ерөн­хий сайд Монгол төрхөндөө орж дээл малгай өмсөн хөөрөг гарган тамхилж, гурилтай хоол идэн­гээ гэрийн эзэнтэй энгүүн яриа өрнүүллээ. Дэд сайд Ж.Сауле ч мөн ялгаагүй дээл гутал өмсчээ. Тэрээр мал төллөлтийн сүүлийн үеийн мэдээллийг хэлж, “Энэ жил бараг 50 сая малтай болохоор байна. Цаг агаар сайхан өвөлж­лөө. Урьд урьдаас илүү олон мал ихэрлэж байна. Ихэр төл нийт төллөлтийн долоон хувьд хүрч таван ихэр хурга ишигнүүд, гурван ихэр тугал хүртэл гарч байна” хэмээн ямар ч аялгагүй монголоор цэвэрхэн ярих юм. “Амны бэлгээс ашдын бэлгэ” гэдэг дээ. Мал нь өсөөд малчдын амьд­рал сайжир­вал аштай юу. Төр засгаас “Таван эрдэнэ” гэсэн малчдад зориулсан хөтөлбөр бо­ловсруулж түүнийхээ мөрөөр олон ажил эхлүүлсэн. “Таван эрдэнэ” хөтөлбөр байнга анхаарлын төвд явдаг гэдгээ илэр­хийлэх зорилгоор өнөөдөр танайх­ны мал төллөл­тийн явцтай танил­цаж байна гэж Ерөнхий сайд хэлэв.

Улаанбаатараас 80 км зайтай Төв аймгийн Аргалант сумын энэ орчим нэлээд онцгой бүс. Дөрвөн ч сумын зааг дамнан орших Хус­тайн нурууг Улсын дархан цаазат газар болгон дэлхийд устаад бай­сан тахь гэдэг амьтныг үржүүлж байгаа юм. Тахь ирсний буянаар энэ нуруунд байсан хэдэн буга болон тарвага, чоно давхар хам­гаа­лагдан амь аврагдсан юм. Тахийн сүрэг ихэнх унагаа чононд бариул­даг ч аажим аажмаар тоо толгой нь өссөөр л байгаа су­рагтай. Жил жилийн хавар үрээ байдаснууд нь ялгарч шинэ сүрэг бий болон өөр нутаг бэлчээр рүү шахагддаг гэсэн. Дархан цаазат газрыг тойруулаад хашаа бариа­гүй болохоор зэрлэг ан амьтан ба малчдын дунд түвэг­тэй байдал үүссэн юм. Цаашид тахийн тоо толгой улам олширвол эргэн той­рон өвөлжиж хаварждаг малчдыг яах вэ гэсэн асуулт ч явдаг. Тахь нь тусдаа сэдэв. Тахины хажууд амь­дарч буй Бямба-Очир нарын мал­чин айлууд өнөөдөр яригдаж буй “Таван эрдэнэ” хө­төл­бөртэй их төстэй хэлбэрт аль хэдийнэ орсон юм. “Атар, Нө­хөр­лөл”-ийн эдгээр айлуудтай одоогоос хориод жи­лийн өмнөөс л дархан газрын захиргааныхан уулзаж элдэв нө­хөрлөл хоршооллын хэл­бэрт оруу­лах гэж янз бүрээр оролдсон бай­даг. Энэ хавийн айлуудыг Хустайн нуруунаас нүүл­гэн шилжүүлж хариуд нь тэдний амьдралыг дээш­лүүлэх зорилгоор олон улсын байгаль хамгаалах хэд хэдэн төсөл орж ирж байсныг са­наж байна. Тэр дагуу малчид хэд хэдээрээ бүлэг болцгоон  нэгнийхээ малыг давхар харахын зэрэгцээ нөгөө зэрлэг ан амьтныг нь хулгайн анчдаас хам­гаалалцах үүргийг хүлээдэг бай­сан. Гэхдээ энэ нь хүүхэд айл болж тоглож байгаа юм шиг өрх тол­гойл­сон эмэгтэйчүүдэд хандсан юм оёх, эсгий улавч хийж жуулчдад зарах төдийхөн аар саар ажлууд байлаа.

Одооны төрөөс баримталж буй бодлого нь харахад энгийн юм шиг атлаа бодлогын хувьд эрс өөрч­лөгдөх нь. Мал сүрэг хэдийгээр хувийн өмч тул яах ийх нь малчны дурын асуудал. Гэхдээ төрөөс зарим нэг зүйл дээр нь дэмжээд өгвөл энэ салбар дээр бизнесийн том ашиг байгааг ойлгуулах гээд байна. Тэр нь мэдээж малчинд ашигтайгаас гадна бусад дотоо­дын үндэсний үйлдвэрүүдийг хөл дээр нь босгох замаар үндэсний аюулгүй байдалд ч эерэгээр нө­лөөлөх бодлого яваа. Айлууд садан төрлөөрөө ч юм уу санаа нийлсэн хэдтэйгээ албан ёсоор холбоотон болж бараа бараандаа амьдарна. Сургуульд ороогүй хэ­дэн нялх хүүхдийг эс тооцвол ихэнх малчны хот айл бүл муутай. Бүл муутай учраас тэр болгон сааль сүүгээ сааж хүчрэхээ байж тэр бүү хэл хониныхоо ноосыг гүйцэд хяр­гаж чадаагүй хаясан тохиолдол гарсан. Тэгэхээр бэлчээр усны боломж л гардаг юм бол хоршсон айлууд бусдынхаа малыг нийлүү­лэн хариулах маягаар нэгэндээ ээлжээр зав гаргах амьдралын шаардлага бий. Бүр их зав гаргаж чадвал зарим нь хотод хэсэг амь­дарч байгаад ирэх ч боломжтой юм билээ. Дараа нь малчинтай тун ойрхон байж байдаг төрөөс үүрэг даалгавар хүлээсэн бирж гэдэг байгууллага ажиллана. Тэд хө­дөөгүүр доншуучлах ченж, гадаа­дын наймаачдын гар хөлнүүдтэй өрсөлдөн мах, ноос ноолуур авц­гаана.

Ноосон дээр жишээ авъя. Чен­жүүд хонины ноосыг салам “миалж” кг-г нь 300-хан төгрөгөөр авдаг байв. Гараа эцтэл хонь хяргаад 300 төгрөгөөр зарж байснаас тэр чигт нь орхичих нь хамаагүй амар байлаа. Ингээд хөдөөнөөс ноос орж ирэхээ больж, ноосоор хивс, эсгий хийх гэж байсан жижиг дунд үйлдвэрүүд дампуурч өрөнд ба­ригдсан. Тэднээс татвар авна гэж саналтгүй болно. Баахан ажил­гүйчүүдийн арми нэмэгдэж алтны уурхай руу “нинжа” болцгооно. Монгол Улсын хэмжээнд ийм бай­дал үүсэх тааламжтай юм биш.

Тэгэхээр аль нэг оновчтой сал­барыг санхүүжүүлж хөрөнгө хаявал дараа нь олон газраас татвар авах боломж гарах уу. Наадхыг чинь бүр өргөн хүрээнд хийж өгөх юм бол том бизнес байна гэсэн санааг дэвшүүлсэн аж.

Тэр дагуу ноднин хавар хоньч­дод хандан ноосоо аль нэг үн­дэсний үйлдвэрт тушаа, кило ту­тамд чинь засгаас 2000 төгрөг нэмж зүгээр өгнө гэлээ. Энэ зарыг зарим нь сонсоогүй ч овоо ноос цугларч жижиг үйлдвэрүүд баахан эсгий хийж зарлаа. Эрдэнэт зэрэг газрын хивсний үйлдвэр ажиллан бүр захиалгаандаа дарагдсан байгаа юм. Ноосыг эцсийн бүтээгдэхүүн болгох нь тийм нарийн тенологи биш ч 300 төгрөгийн ноос гадаадад явахгүйгээр энүүхэндээ 3000 төг­рөгийн бүтээгдэхүүн болоод ху­вирахыг нүдээр үзэцгээлээ. Мал­чид засагтаа ноос өгсөн гэж шинэ жилийн үеэр нөгөө 2000-ын урам­шууллаа авсан гэнэ. Зарим нь тав зургаан саяыг авлаа гэж дуулдсан. Эсгий хивсний үйлдвэрүүд улсдаа тушаадгаа тушаагаа биз. Өгсөн авсан салбарууд нь өөр өөр боло­хоос эцсийн дүндээ Монгол л хожсон бол болоо ш дээ. Иймэрхүү уран нүүдлүүдийг хөдөө аж ахуйн салбар дээр хийхэд барагдашгүй ажлаас гадна шавхагдашгүй нөөц байдаг. Алтны уурхай шиг дуусчих­лаа гэх биш хойтон нь дахиад л ноос ургачихсан байдаг нь сайхан юм даа. “Таван эрдэнэ” хөтөл­бөрийн дагуу эрүүл мал махтай болох, сүргийн бүтцийг чанар­жуу­лах, эцсийн бүтээгдэхүүн экспортод гаргах үйлдвэрийг бэхжүүлэх бусад зорилтууд нь их ухаалаг хийгдсэн харагддаг.

Ерөнхий сайд С.Батболд мал­чин Бямба-Очирынд зав гаргаж очсоны учир энэ юм.