Монголчууд “Төр Ухаа худ­гийн эзэмших ёстой, Монголын ор­доос 700 сая ам.доллар бос­госон “MCS”-ийг шүүхэд өг” гэлцэн “гэдсэндээ хөлөө жийл­цэж” байхад Хятадын тө­рийн мэдлийн “Чалко” ком­пани “South­gobi Resources” компанийн 57.6 хувийг тэр­­­бум шахам ам.дол­лараар худалдаж авах са­­нал тавиад байна. Төр Ухаа худ­гийн 50 хувийг авах ёстой. Гэх­дээ гадаадын хөрөнгө оруулалт­тай компаниудад тавих шаард­лагаа ч өндөрсгөж, цаг үед нь зохицуулж байх үүрэг­тэй. Монголын төр хэдий бол­тол бус­дыг бодох ёстой юм бэ. Ингэж байтал Хя­та­дын төрийн мэдлийн ком­па­ниуд бидний бөөцийлөөд бай­гаа гадныхнаас ордыг нь ху­далдаж авах аяныг эхлүүлээд бай­на. “Southgobi Resources” нь Өмнөговь аймгийн нутагт үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд Овоот тол­гой, Сүм­бэр, Заг, Сүүж гэх зэрэг дөрвөн орд эзэмшдэг юм бай­на. Одоо ажиллаж байгаа Овоот толгой орд нь 175 сая тонн нүүрсний нөөцтэй бөгөөд цаа­на нь дээр дурьдсан гурван ор­дыг ашиглалтад оруулахаар ажил­лаж байгаа аж. Өөр хоо­рон­доо хэмлэлдэхийн оронд Ашигт малтмалын ту­хай хуу­лиа эргэж харах цаг ирс­­нийг энэ явдал бидэнд са­нуул­лаа. Мөн стратегийн ор­дод тооцох журмыг ч ши­нээр тогтоох шаардлагатай бай­на. Миний бие одоогоос жи­лийн өмнө “Тавантолгой бол зүгээр л өгөөш” хэмээх асуу­дал дэвшүүлсэн нийтлэл би­чиж байсан. Нийтлэлд “Ашигт малтмалын хуулийн 12 дугаар зүйлийн 1 дүгээр хэс­гийн 1 ба 2 дахь заалт, 16 ду­гаар зүйлийн 1 ба 4-т заасан ашигт малт­мал хайх, ашиглах ли­ценз эзэмшигч нь онцгой эрх­тэй гэсэн утгатай заалтыг өөрч­лөх, ДНБ өдрийн хурдаар өсч бай­гаа энэ үед стратегийн ор­дод тооцох журамд хуучрах ма­гадлалтай учир дахин ши­нэч­лэх шаардлагатай” байгаа та­лаар  хөндсөн юм. Нийтлэл хэвлэгдсэнээс хойш “Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа уул уурхайн компаниудыг хөрөнгөө Монгол Улсын банкинд байр­шуу­лахыг хуульчилья” гэх мэт санааг мөн бусад хүмүүс дэв­­шүүлэн бичиж байлаа. Түү­нээс хойш жил өнгөрсөн ч бай­дал өөрчлөгдөлгүй, харин ч үндэсний компаниа шахах та­лаар асуудалд хандаад эхэлсэн тул сэргээн бичиглэв. Ингэх шалт­гаануудыг дор жагсаав.

ДНБ-ий хэмжээ 2006 оныхоос хоёр дахин өссөн

Монгол Улсын нэг хүнд ноог­дох Дотоодын нийт бүтээг­дэ­хүү­ний хэмжээ “Стратегийн ор­дууд”-ыг анх тодорхойлсон 2007 оноос хойш хоёр дахин нэмэгджээ. 2006 онд 1000 ор­чим ам.доллар байсан бол 2011 онд 2400 гаруй ам.доллар болж даруй 2-3 дахин нэмэгдээд бай­на. Энэ тоо ирэх жил да­руй 2 дахин нэмэгдэж, 5000 ам.долларт хүрнэ гэсэн тооцоог ал­баны хүмүүс хийж байгаа. Ст­ра­тегийн ордыг Ашигт малт­малын тухай хуулинд “стра­те­гийн ач холбогдол бүхий ашигт малтмалын орд” гэж үндэсний аюул­гүй байдал, улсын болон бүс нутгийн эдийн засаг, нийг­мийн хөгжилд нөлөөлөх хэм­жээний, эсхүл жилд Мон­гол Улсын дотоодын нийт бүтээг­дэ­­хүүний таван хувиас дээш хэм­жээний бүтээгдэхүүн үйлд­вэр­лэж байгаа буюу үйлдвэрлэх боломжтой ордыг хэлнэ” гэж заажээ. Тиймээс “5 хувь” гэж заас­ныг бууруулахгүй бол удах­гүй Асгат гэх мэт ордууд стра­тегийн жагсаалтаас хасагдах байдал гарч ирж байна. Ийм маягаар ДНБ өсөөд байвал да­хиж стратегийн ордод тоо­цог­дох орд гарч ирэхгүй. Тиймээс энэ босгыг бууруулж 1-2 хувь бол­гох, эсвэл 5 хувийг хэвээр үлдээгээд “Стратегийн ордыг тодор­хойлохдоо 2007 оны ДНБ-ээр тооцох” заалтыг нэмж оруулж өгөх шаардлагатай бай­на. Дээрээс нь, ДНБ-д тооцогд­сон ихэнх мөнгө “Монголд ха­маагүй” байдгийг бодолцвол ин­гэх зайлшгүй шаардлагатай. “Ашигт малтмалын тухай хууль”-ийн цоорхойгоос болж гад­­ныханд алдаад байгаа бая­лаг бол ард түмний өмч. Улс мөн­­гөгүй, ард түмэн ядуу бай­хад стратегийн 14 орд хэтэрхий цөөн байна. Үүнийг дорх хаяж 2-3 дахин нэмэг­дүү­лэх хэрэг­тэй. Тэгж байж Монгол Улс жин­­­хэнээсээ эдийн засгийн ча­­давхитай улс болно. 

Дээр өгүүлсэн “Southgobi Resources”-ын ордууд нь үн­дэс­ний болоод бүс нутгийн эдийн засагт нөлөөлөх эсэх нь ол­бор­лолтоос л шалтгаална. Түү­гээр зогсохгүй БНХАУ-ын тө­рийн ком­панийн эзэмшилд оч­вол Мон­гол Улсын эдийн за­сагт уч­­руулах хохирол нь тойм­гүй юм. Аюулгүй байдалд ч нө­­­лөөлнө гээд хэлчихвэл за­рим хүний инээд хүрэх биз дээ. Нүүрс бол олборлоход амар­­хан ашигт малтмал. Бас ма­­н­ай улсад нээгдээд байгаа нүүрс­ний ордуудын ихэнх нь ил ордууд гэдгийг бодолцвол “ДНБ-ий 5 хувь” гэдэг бол хэ­тэр­хий өрөөсгөл заалт юм. Дэгс­­дүүлж хэлэхэд, хэдийг ол­­бор­лох нь техникийн хүчин чад­­лаас хамаардаг болсон энэ үед бид аливаа ашигт малт­ма­лын ордыг нэг жилд нь стра­те­­гийн ордод тооцоод, нө­гөө жилд нь буцаагаад хасах инээд­тэй байдалд ч хүрэхээр байгаа юм. Эцсийн эцэст, Ашигт малт­­­­малын тухай хуульд гар хү­рэх­гүйгээр энэ байдал ари­лах­­гүй.

Уул уурхай банк санхүүгийн салбарыг дэмжиж чадахгүй байна

Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа гадаадын ком­па­ниуд банк санхүүгийн салбарыг дэм­жиж чадахгүй бана. Учир нь тэдний эргэлдүүлж буй хөрөнгө Монгол Улсын банкинд байнга байршдаггүй. Харин банкныхан өндөр эрсдэлтэй уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулж энэ нь эргээд өөрсдийг нь эрсдэлд оруулж байгаа юм. Мүүдийз агент­лаг Монголын банк санхүү­гийн системд судалгаа хийгээд “Банкны зээлийн хэмжээ огцом нэмэгдсэн ч үүний ихэнх нь уул уурхайн салбарт орж байгаа учир сүүлд нь эрсдэл дагуулж мэд­нэ” гэсэн дүгнэлтийг өн­гөр­сөн онд хийсэн байсан. Тий­мээс тодорхой хэмжээний хө­р­өн­гийг Монгол Улсын бан­­кинд байнга байршуулж байх шаардлагыг Монголд үйл ажиллагаа явуулж байгаа га­даа­дын хөрөнгө оруулалттай уул уурхайн компаниудад та­вих нь зүйтэй юм. Ингэвэл банк­­ны салбар шууд өндийгөөд ирнэ. Банк мөнгөтэй болж, жи­жиг дунд үйлдвэрлэгчдэд та­вих шаардлагаа зөөлрүүлбэл энэ салбар ч дагаад хөгжих бо­ломжтой.  
         
Тогтвортой байдлын гэрээг байхгүй болгоё

Монгол Улсад хөрсөн дор бай­гаа “стратегийн” гэж нэрлэсэн орд биш, ажиллаж байгаа уур­хайнууд хэрэгтэй байна. Тий­мээс Ашигт малтмалын тухай хуу­лийн 29 дүгээр зйүлийг эр­гэж харах цаг болсон. Хуулийн энэ зүйлийн 3-т “Эхний 5 жи­лийн хөрөнгө оруулалтын хэм­­жээ 50 саяас дээш америк дол­­лартой тэнцэх бол 10, 100 саяас дээш америк доллартай тэн­цэх бол 15, 300 саяас дээш америк доллартой тэнцэх бол 30 жилийн хугацаагаар энэ хуу­лийн 29.1-д заасан гэрээ бай­гуулна” гэж заажээ. Одоо 300 сая ам.доллар гэж юу билээ. УИХ-ын гишүүд жил болгон 76 тэрбум төгрөг тойрогтоо зар­цуулах эрхтэй байгаа гээд бодо­хоор 300 сая ам.доллар бол бага мөн­гө. Эцсийн эцэст, Монгол Улс дайн самуунтай улс биш. Мон­голд оруулсан хөрөнгө найд­вартай өснө гэдгийг дэл­хий нийтэд баталж чадлаа. Одоо тогтвортой байдлын гэ­рээг болиулах цаг болсон.

Бид нэгэнт хөрөнгө, мөнгөтэй болж байгаа юм бол үүнийхээ хэрээр хөрөнгө оруулагчдад та­вих шаардлагаа өндөрсгөж байх учиртай. Өөрөөр хэлбэл, 300 саяас дээш ам.доллар оруул­сан компани болгонтой тогт­вортой байдлын гэрээг 30 жилээр хийгээд байж болохгүй. Ашигт малтмалын үнэ тэнгэрт хадаж байгаа өнөө цагт 50, 100, 300 сая ам.доллар үнэндээ бага мөнгө болж хувирсан гэдгийг бүгд хүлээн зөвшөөрөх биз. Тиймээс эрх баригчид Ашигт малтмалын тухай хуулийн 29.1-д оруулах хөрөнгийн доод хэмжээг нэмэгдүүлэх, эс бө­гөөс тогтвортой байдлын гэрээ бай­гуулах хугацааг 30 биш, дээд тал нь 20 жил байхаар зааж, сунгах нөхцлийг мөн эр­гэж харах хэрэгтэй юм. Дээр өгүүл­сэн өөрчлөлтүүдийг хийж чад­вал стратегийн ордууд ол­ширч, улсад орох орлого ч тө­дий хэмжээгээр нэмэгдэх би­лээ. Стратегийн ордуудаас ир­гэд бас хувь эзэмших учир амьд­рал ч тодорхой хэмжээгээр дээ­шил­нэ. Иргэн баян бол улс баян гэ­дэг билээ. Харин ядуу бол хувьс­гал гарна гэдэг бил үү.